–पदम श्रेष्ठ

१. (परिचय)

पुरातत्वविद् शंकरमान राजवंशीं  ‘भक्तपुर शिलालेख सूची’ सफुतिइ स्यस्यःतय्गु ६ गू जात व ६८ उपजात उल्लेख यानादीगु दु । गथेकि : (६ गू जात) मूल स्यस्यः

१. मास्के २. प्रधान ३. अमात्य ४. जोशी ५. राजभण्डारी ६. कर्माचार्य नापंनापं ६८ उपजात : 

१. जोशी २. आचाजु ३. मल्ल ४. दुगु ५. फसि ६. लाभाछा ७. वैद्य ८. डोंफैं ९. महाजु १०. पःमा ११. सिङक्यो १२. कल्हे १३. किसिमाक १४. वोके १५. भौ १६. डौं चंख  १७. महाभू १८. टट्टु १९. खोसीं २०. भुजिं २१. चाकु २२. मिखुं २३. वकूला २४. लायलव २५. वन २६. सिङख्वा २७. ग्वंगः २८. मायक्यें २९. नेवाः ३०. ख्ये ३१. ध्वाकसिपो ३२. जाकिसो ३३. साहि ३४. वांला ३५. चिपालु ३६. लाखे ३७. छुच्चुं ३८. कसाछें ३९. कसु ४०. तुकं ४१. सिवलों ४२. नेकु  ४६. नेपाखाचा ४३. वासिं ४४. मुस्या ४५. दुवा ४७. काउले ४८. पांयवजी ४९. जासि ५०. न्याछ्यों ५१. कराङकुरुङ  ५२. कचिङ ५३. खाखिपुच ५४. केमिख्य ५५. राजवंशी ५६. मलेकू  ५७. काकः ५८. सुल्प्या ५९. मल्टा ६०. ढुसि ६१. भनि ६२. पाउंछा ६३. छेन ६४. ख्याउं ६५. विस्यत आदि।

स्यस्यः

समाज दुने लाःसां चिनाखँय् दुथ्यंका मतःगु पिया, भण्डारी, बैजु, माथेमा व थापात नं स्यस्यः खः । उकिइ अदुवा, एकादशी, कसजु, कायस्थ, गःछें, गैंडा, गोर्खाली, धुं, गोजा, त्वका, दु, न्हा,  बजिमय, साखः सिं, सिंह, दैवज्ञ, धौभडेल, कक्षपति, भंडेल, सैंजु व गुरुवाचार्यत नं। स्यस्यः उल्लेख जुयाच्वंगु दु ।  डिल्लीरमण रेग्मीं नेवाः समाजदुने थी–थी नश्ल, धर्म, संस्कृति व परम्पराया संयोजन  दुगुलिं “नेवाः जात मखु राष्ट्रियता खः” धयादीथें नेवाः समाजदुने स्यस्यःतय्त नं नेवाःतय्गु संयोजन धाःसां छुं पाइमखु । छाय्धाःसा स्यस्यःतय्गु इतिहास धात्थें मालास्वल धाःसा स्यस्यः समाज दुने खँय्, ब्रम्हूनिसें  मर्सय् च्वंपिं मस्र्यातक,  व हिमाली जाति तामाङ्गतकया नश्लतय् अस्तित्व दु । नेपाः एकीकरणलिपा देय् त्वःताः विदेशय् बसाइ सरय् जूपिं न्ह्याम्हसिनं थःत तःधंगु जात क्यनेत थःगु नांः लिउने स्यस्यः तयाः ब्यूबलय् थ्व समाजदुने अनेक विविधता खने दत । अथेजूसा नं स्यस्यःतय्गु थःगु मौलिक वासस्थान, धर्म, संस्कृति, बाजं, वसः व थःगुहे ऐतिहासिक दस्तावेजत दु । खँय् थकुजुजुत स्यस्यः समाजय् दुहां वयेधुंका मल्लत फुक्क स्यस्यः जुयावंथें वैशालीपाखें नेपालय् दुहां वःपिं लिच्छवि जुजुत नं स्यस्यः समाजय् समाहित जूवंगु दु । तर, फुक्कं स्यस्यःत भारतं हिन्दुस्थानं नेपालय् दुहां वःगु मखसे शेषान्त ९संस्कृत भाषं स्लेषमान्तक, आम्ली यक्व दैगु थाय्० क्षेत्रं नेपाल मण्डलय् दुहां वयाः बसोवास यानाः राज्यसत्तानाप सम्बन्ध दुपिं जातितय्त स्यस्यः धयातःगु खः । इतिहासविद् भुवनलाल प्रधानया कथं मंगोलियन नश्लया स्यस्यःतय्गु मू वासस्थान धैगु शेषान्त क्षेत्र खः । थ्व क्षेत्रय् रामेछाप, दोलखा काभ्रेपलाञ्चोक, नुवाकोट व रसुवा जिल्लातक लाः । स्यस्यःतय्त खँय् भासंं श्रेष्ठ धायेगु चलनबारे प्रचलित मेगु धापूकथं श्रीयन्त्रयात इष्टदेव कथं नालाकयाः तइपिं नेवाः जूगु कारणं श्री–इष्ट श्रेष्ठ धागु धैगु धापू दु । शारीरिक बल फुकेमाःगु ज्या मयाइपिं तर राज्यसत्तानाप सतीनाः व्यापार, उद्योग, राजनीति, प्रशासन व वासःज्या, आदि लजगाः यानावयाच्वपिं नेवाःतय्त मल्ल जुजुया पालय्तक भारो धाइगु खः (इतिहासविद् प्रधान) ।

थर स्वया स्यस्यःतय्गु म्हसीका :

वैद्य ः 

वेद परम्पराया आधारय् वासः याइपिं स्यस्यःतय्त वैद्य धाइगु चलन दु । नेपालभाषाया प्रख्यात बाल साहित्यकार गणेश अपारं धयादी–बैद्यत प्यंगूूू प्रकारं वर्गीकरण यायेफु (१) ताहायागु मिखा स्याइवलय् वासः याइपिं ज्यापु वैद्ययात–ताहावैद्य, (२) धुंयागु गःपतय् क्वँय् थाइबलय् व जीवजन्तुयात वासः याइपिं वैद्ययात द्यःवैद्य, (३) घाटय् यंका अन्त्यअवस्थाय् वासः याइम्ह वैद्यःयात घाट वैद्य, (४) लाय्कुलिइ जुजुपिनिगु परिवारयात वासः याइपिं वैद्यतय्त राजवैद्य धाइ । वैद्य स्यस्यःतय्गु मू वासस्थान ग्वलः पशुपति खः । ग्वलय् च्वंपिं वैद्यत बनेपा व किपुलिं वःपिं धयातःसां हुतराम वैद्यया वंशजत जुजु हरिसिंह देव नापनापं भारतया कर्णाटक जुया सिम्रौनगढपाखें नेपालय् दुहां वयाः स्यस्यः जुयादिइपिं खः धका हुतराम वैद्यजुं धयादीगु दु ।

राजभण्डारी ः

जुजुया ढुकुटीइ मूली जुयाः ज्या याइपिं स्यस्यःतय्त खँय् भाषं राजभण्डारी व पशुपतिया नापनापं मेमेगु देगलय् ढुकुटीया जिम्मा कयाः हिसाब किताब तइपिं स्यस्यःतय्त विशेष भण्डारी धायेगु याः ।

जोशी ः

ज्योतिषशास्त्र व संस्कृति विशेषज्ञ जोशी–स्यस्यःत यें, यल, ख्वप, किपू व थिमि नापनापं प्राचीन लाय्कू चाकलिं बसोबास जुयाच्वंगु खनेदु । थौंतकं तिथिमिति ज्योतिषशास्त्रया व्यवस्थापन निर्णय जोशीतय्सं यानावयाच्वगु दु । जोशीत वैदिक, वौद्ध तन्त्र व तिब्बती प्यंगूूहे पात्रया ज्ञाता जुइ । फियात लुँ यायेगु शुभ साइत लुइकेगु ज्या जोशीतय्सं हे याःगु खः । गुकिया प्रतिफल नेपाल सम्बत् थें जाःगु मौलिक राष्ट्रिय सम्बत् खः ।

प्रधान ः

यलय् न्याम्ह, येंय् प्यम्ह, ख्वपय् न्याम्ह, थिमिइ व किपुलिइ निम्ह प्रधानतय्सं जुजु ल्ययेगु, तयेगु लिकायेगु व जात्रा पर्वय् ध्यबाः यायेगु प्रावधान मल्लकालय् दयाच्वंगु जुयाच्वन । थौकन्हय् राजसभा परिषद् धाथें लिच्छवि व मल्लकालंनिसें दुगु थ्व परम्परा आः नं जात्रा पर्व न्ह्याकेबलय् प्रधान स्यस्यःतय्सं हे निर्णय बिइगु परम्परा दयाच्वंगु दु । प्रधानतय्गु मू च्वनेगु थाय् लाय्कू सतिक खः । तर थबहिया प्रधानतय्त ब्यापारी बौद्ध धर्मावलम्बी स्यस्यः धाइ । मुख्य खँ छु धाःसा थंबहियापिं प्रधानतय्त स्वनिगलय् मान प्रधान, लाल प्रधान, प्रसाद प्रधान व नर्सिङ प्रधान यानाः प्यंगूू स्तरय् वर्गीकरण यानातःगु सचिव सुरेशमान प्रधानं धयादीगु दु । 

कर्माचार्य ः

कर्माचार्य स्यस्यःतय्सं जुजु व जनता फुक्कसिया लागि कर्म चलये यायेत तान्त्रिक पूजाया जिम्मा काइ । 

अमात्य ः

जुजुया जव ल्हाः व प्रत्यक्ष सल्लाहकार कथं अमात्य स्यस्यःतय्त नाला काइ । अमात्यत लाय्कूया चाकलिं च्वनेगु याः । 

मल्ल ः

ईशाया प्यंगू शदिइ मनुस्मृतिया कौटिल्य शास्त्रय् सत्ताधारी लिच्छविया नापंनापं मल्लतय्गु नं उल्लेख दु । भगवान गौतम बुद्ध महापरिनिर्वाण प्राप्त यानादिइगु थाय् कुशीनगर व पावा नं मल्लतय्गु गणराज्य खः । मगधया गुप्त सम्राटतय्गु हस्तक्षेप जुसेलिं कुशीनगरया लिक्कसं दुपिं मल्लत गण्डकी पार यानाः नेपालय् वःगु खँ चाँगुनारायणया अभिलेखं स्पष्ट याः । स्वनिगलय् निगू प्रकारया मल्लत दु (१) खसान्त क्षेत्रं वःपिं थकुजुजु मल्लत व (२) कुशिनगर क्षेत्रं वःपिं मल्ल जुजुत । अन्ततोगत्वा निगू हे प्रकारया मल्लत नेवाः समाजय् स्यस्यः जुल । 

राजवंशी ः

जुजुया ढुकुटी ज्या याइपिं राजभण्डारी धैथें, जुजुया खानदाननापं इहिपा जुयाः वंशज परम्परा स्वाःवंपिन्त राजवंशी धाय्गु याः । 

मुल्मी ः

मुल्मी स्यस्यःतय्गु रक्त सम्बन्ध स्वनिगलय् चाकलि च्वनाच्वंपिं तामाङ्गत नाप दु धैगु दाबी तामाङ्ग अनुसन्धानविद् अजितमान तामाङ्गं याःगु दु । मल्ल जुजुतय्गु पालय् किल्ला व सिमाना रक्षाया लागिं मूगढाधीशया रुपय् तयातःपिं तामाङ्गतय्त लेप्चा भाषां मूर्मी धायेगु यायां वहे गढ प्रमुखयात नेपालभाषां मुल्मी धायेगु याःगु धैगु धापू दु । लिपाजूलिसे मुल्मी तामाङ्ग व नेवाःतय्गु सम्बन्ध क्वातुना इहिपा कर्मकाण्ड चलय् जुया वसेंलि मुल्मीस्यस्यः जुयावंगु अनुसन्धानविद् अजितमानया धापू खः । 

थापा ः

मध्यपुर थिमि नगरपालिकाया बोडय् थापास्यस्यःतय्गु वस्ती दु । बोडय् दकलय् न्हापा ख्वपं च्वंवःपिं थापास्यस्यः काशीराम थापा व हर्कमान थापा खः धैगु ‘ऐतिहासिक शहर बोडे एक परिचय’ नांगु सफुतिइ उल्लेख दु । मल्ल जुजुया पालय् तलेजु पुजाय् छ्यलिगु चायागु धम्पयात थापाइ धाइ । जात्राबलय् व थापाइ छ्यंय् तैम्ह स्यस्यःयात थापाइ वा थापास्यस्यः धायेगु चलन दु । 

माथेमा ः

मू स्यस्यःपाखें पृथक् थेमा शाखा जातियात माथेमा धाइ । तर, माथेमातय्सं धाःसा थःगु वंशज भारतया दक्षिण क्षेत्रं नेपालय् वयाः नेवाः समाजय् समाहित जूगु खः धाइ । गथेकि, माथेमा सामाजिक गुठीया अध्यक्ष डा। पुष्पराम भक्त माथेमाया धापूकथं ने।सं। ८४३ स यलया जुजु योगप्रकाश मल्लया राज्यकालय् गणेश शंकर भारी माथेमा वंशजया ज्येष्ठ नागरिक खः । माथेमातय्त मूलरूपं भक्त माथेमा, कुमार माथेमा व वीर माथेमा यानाः स्वंगू ब्वय् ब्वथलातःगु दु ।

२. थाय्वाय् व जनसंख्या ः

नेवाः समाज दुने स्यस्यःत दकलय् असंगठित खँय्–ब्रम्हुत थें स्वभाव दुपिं जाति धकाः धाइ । स्यस्यःतय्गु मू थलो शेषान्त क्षेत्र धाःसां स्वनिगलय् स्यस्यःत ग्वलः (पशुपति), सक्व, गोकर्ण, बोडे, लुभु, भोँत, नाला, धौख्यः, पन्ती, चांगु, इचंगु, बाडेगां, यें, यल, ख्वप, थिमि व किपू लाय्कू चाकलिं स्यस्यःतय्गु वस्ती खः । थुकिया नापनापं स्यस्यःतय्गु निगूगु जनघनत्व दुगु वस्तीया नां कायेबलय् मच्छिगां, थक्वाथ (थानकोट), बलम्बू, टोखा, फम्पी, सांगा, गुण्डु, नगरकोट, इनार (सूर्यविनायक) भुइजःसि नारांद्य, धर्मस्थली, बालाजु सुन्दरीजल नं स्यस्यःत दुगु लागा खः । श्री ५ या सरकार तथ्यांक विभाग, २०५८ सालयागु जनगणनाकथं स्यस्यःतय्गु ल्याः करिव २ लाख २२ हजार ७ सय ९३ दु । 

स्यस्यः समाज स्यस्यःतय्गु वसः राजशी पोषाकयात कयातःगु खनेदु । स्यस्यः मिस्तय्सं हाकु पतासि व थानागा अले मिसालं फिइगु चलन दुसा मिसा मस्तय्सं घांगर–सुरुवा, कुर्ता–सुरुवा, जामा पुनेगु याइ । मिजंतय्सं तपुलि पुइगु, जनिखं चीगु, तःपालं सुरुवाः, कमिज सुरुवाः, इष्टकोट, ज्वारीकोट, कोट, पाइन्ट, पुनेगु याइ । अले हो गाचां न्ययेगु, जँय् जनिं चिइगु, न्हापा–न्हापा यानावःसां थौकन्हय् बाःज्य वंकाःतकं कुर्ता सुरुवा फिइगु चलन जुुयावःगुलिंं जनिं चिगु त्वफिना वनाच्वंगु खनेदु । 

तिसा ः

न्हापा तिसां तिइगु उलि चलन मदुसां समाजय् मचाजंकुबलय् न्हाय्पनय् चाःचा, ल्हातय् लुँचुरी, तुती कल्या न्ह्याकेगु चलन दु । अथेहे मिजंमचायात जूसा ल्हातय् चेन (ब्रासलेत) न्ह्याकेगु याः । बाराः पिकाइबलय् मचायात थःपिनिगु गक्षकथंं मचायात हे धःका तिसा झुम्का वा रिङ्ग दयेका बी । गःपतय् सिखःमाः, ल्हातय् लुँ तयाः पञ्च धातु चुरा, तुतिइ पाउजु वा घंगला दयेका बीगु याइसा मेपिसं थःगु गच्छेकथं याइ । बियाछ्वइबलय् भम्चायात तिसां तिइकेगु ज्वलंकथं न्हाय्पनय् झुम्का, रिङ्ग वा टपचा सुइकेबिइ, ककुइ भिम्पूमाः, हारमाः, सिखः (न्यापुसिखः), तिलरी, अंगू, लुँचुरा, तुतिइ, पाउजु, छ्यंनय् लुँस्वां, सिरबिन्दु आदि तिइकेगु याइ । तर उप्पोसिनं थःगु गच्छेकथं हे तिसा तिइकेगु याइ । थथे लुँया तिसा यक्व मदुगु परिवारय् प्वत्यामाः व तिलरी क्वखायेकेगु चलन दु । 

नसात्वसा ः

स्यस्यःतय्सं नइगु नसा त्वँसा सामान्यतयाः नेवाःतय्सं नइगु नसा हे खः । तर स्यस्यःतय्सं फायागु व सायागु ला मनः । स्वनिगलय् नेवाःतय्सं थें जा, कँ, तरकारी, मेय्यागु ला, न्या, खँ, अय्लाः थ्वँ, बजि नयेगु याःसा स्वनिगःपिने च्वनाच्वंपिं स्यस्यःतय्सं थाय् स्वयाः अनयापिं मनूतनाप मिलय् जुइक नयेत्वनेगु याइ ।