–अजितमान तामाङ

नेपालय् दयावयाच्वंगु थीथी सांस्कृतिक पर्वतमध्ये ल्होछार वा लोसार दकले पुलांगु पर्व खः धकाः धायेगु याः । नेपालय् तामाङ, ह्याल्मोपिन्सं न्यायेकीगु ल्होछार (लोसार) व मुस्ताङ, डोल्पा, मुगुइ न्यायेकीगु रुङ पर्व चीनय् चिनियाँपिनसं न्यायेकीगु बसन्त उत्सव व परम्परागत ‘सिननियन’ न्हूदँ पर्व छन्हुं हे न्यायेकाः वयाच्वंगु दु ।

चीनय् थुगु न्हूदँ न्यायेकेगु परम्परा थौंसिबें ४७०० दँ न्ह्यः सिया साम्राज्यकालय् हे प्रचलनय् वयेधुंकूगु पुरातात्विक अभिलेखय् लुयावइसा चीनया तत्वीय खगोल व ज्योतिषशास्त्रया इतिहास अझ वसिबें न्ह्यःया अर्थात् ६,००० दँ पुलांगु कथं कयातःगु दु । तिब्बती खगोल व ज्योतिषशास्त्रया खँ ल्हायेबलय् तिब्बतय् ज्युङची अर्थात् तत्वीय खगोलशास्त्र व ज्योतिषशास्त्र तिब्बती न्हापांम्ह जुज ङ्याखारी छेन्पोया काल इसापूर्व निगूगु शताब्दीइ हे छ्यलाबुलाय् वयेधुंकूगु खनेदु । अथेसां नं तिब्बतय् खासयानाः न्हय्गूगु शताब्दीइ तिब्बती जुजु स्रङचङ गम्पोया लानि चिनियाँ राजकुमारीं थःलिसेलिसें हे थुुगु ज्योतिष व खगोलशास्त्र दुतहःगु खँ नं इतिहासय् न्ह्यथनातःगु लुयावइ ।

उकिं थुगु परम्परायात इपिं चीनपाखें वःगु जूगुलिं नाग्ची (हाकू ज्योतिष) धाइ । थथेहे भारतीय गणीतीय ज्योतिष व खगोलशास्त सन् १०२७ तद्नुसार अग्नी खराचा दँय् संस्कृत भाषाय् जूगु कालचक्र तन्त्रपाखें स्वंगू अध्यायत १. बाह्य, २. आन्तरिक व ३. वैकल्पिक कालचक्र तन्त्र (तिब्बतीयन एस्ट्रोनोमि एन्ड एस्ट्रोलोजी ः १२ः१९९५) तिब्बतीं अनुवाद जुइधुंकाः थुगु ज्योतिष परम्परायात कार्ची (तुयू ज्योतिष) धकाः तिब्बतय् छ्यलाबुला यायेगु व अभ्यास यायेगु प्रचलन न्ह्याःगु खः ।

थुगु हे इलंनिसें तिब्बती चन्द्र पात्रोया दिं संसारया मेगु पात्रो परम्पराय् सिबें बिस्कं व ब्यागलं जूवंगु इतिहास लुयावइ । नेपाःया हे खँ ल्हायेबलय् येँया स्वयम्भू स्तूपाया सन्मुख च्वंगु मल्लकालय् पलिस्था जूगु बज्रधातु मण्डला (तःग्वःगु बज्र) क्वय् च्वयातःगु चिनियाँ तत्वीय खगोलशास्त्र व ज्योतिषशास्त्रया संकेतं नेपालय् यक्व न्ह्यःनिसें हे थुगु परम्परा प्रचलनय् वयेधुंकूगु खँ पुष्टि जू । स्वयम्भू स्तूपाय् तत्वीय आधारय् गणना याइगु काल अर्थात् ई, दिं, ला(महिना) व दँ थुइकीगु तत्वीय खगोल व ज्योतिषशास्त्रया १२ म्ह जीवजन्तत १. छुँ, २. द्वह, ३. धुँ, ४. खराचा, ५. ड्राइगन, ६. ताहा, ७. सल, ८. फइ, ९. माकः, १०. चखुं (चरा), ११. खिचा व १२. फा (बँदेल)या चित्र तत्वत कियातःगु दु ।

थुगु तत्वीय खगोलशास्त्रया संवत् संकेत तःग्वःगु बज्र (बज्रधातु मण्डला)सिबें नं न्हापा हे पलिस्था यानातःगु खँ बज्रधातु मण्डलाया परिधिइ कियातःगु अभिलेखं हे पुष्टि याइ । छाय्धाःसा बज्र उगु थासय् लिपा जक निर्माण याःगु खः । स्वयम्भूया पूर्वाभिमुख च्वंगु थ्व तत्वीय संवत संकेतया दँ चक्रया १२ औं तत्व बँदेल (फा)या चित्रं नेपालय् तामाङ नापंया आदिवासीपिन्सं सदियौंनिसें धयावयाच्वंगु व हनाः वयाच्वंगु फाबासिम्बु व फाबा सीङगुन अर्थात् फाग ल्होमा (बादेल दँय्) उत्पन्न जूगु धैगु मौखिक कथनयात थ्व तत्वीय संवत संकेतं प्रमाणित याइ । थुकिं स्वयम्भू स्तूपाया पलिस्थाया काल वा इतिहास नेपालय् लिपिया छ्यलाबुला जुइगु न्ह्यःहे जूगु खः धैगु मेगु ऐतिहासिक तथ्ययात तकं संकेत याः ।

अथेहे, बौद्ध स्तूपाया नामाकरण ज्यारोङ खास्योरं नं थ्व स्तूपा तत्वीय संवतया दँ चक्र कथं ज्या (चरा) दँय् दूगु धैगु संकेत याःगु दु । थ्व निगू पुरातात्विक महत्वया बौद्ध धर्मया स्मारकतय्गु नामं नं नेपालय् प्राचीनकालनिसें हे तत्वीय दँ चक्र परम्परा अर्थात् ल्होछार (लोसार)य् आधारित तत्वीय संवतया छ्यलाबुला जूगु तथ्यं प्रमाणित याः ।

थुगु प्रमाणिक तत्वीय खगोल व ज्योतिषशास्त्रया नेपालय् अभ्यास व छ्यलाबुला जूगु तथ्यतय्गु आधारय् तुलनात्मक अध्ययन यायेगु खःसा नेपालय् तामाङ, योल्मो नापंया समुदाय थौं नं चिनियाँपिन्सं न्यायेकीगु दिं हे ल्होसार न्यायेकीगु व थुकिया छ्यलाबुला विधि व परम्पराया अभ्यास आदि इत्यादीयात स्वयेबलय् समानता हे जूगुलिं नं नेपालय् थ्व तत्वीय खगोल व ज्योतिषशास्त्र परम्पराय् आधारित काल गणना पद्दतिया दँ (ल्हो, लो) हिलीगु उत्सव थौंसिबें ५,००० दँ न्ह्यःनिसें हे प्रचलनय् वयेधुंकूगु व वयाच्वंगु खँ अःपुक हे अनुमान यायेफइ ।