– मल्ल के. सुन्दर

नेपाःया न्हूगु संविधानया न्हापांगु मस्यौदा आः जनमतया निंतिं सार्वजनिक जूगु दु । नापं थःथःगु लिच्वः बीगु निंतिं थ्वहे बाच्छिया ई बियातःगु जुल । झी नेवाः अले आदिवासी जनतातिया नापनापं उत्पीडितय् लानाच्वंगु समुदाययापाखें थुगु मस्यौदायात दुवालेगु धैगु थुकी झीगु प्रत्यक्ष सरोकारया हक अधिकारयात गुकथं प्रत्याभूत यानातःगु दु धैगु हे मूखँ खः ।

भाषिक अधिकार

तहाकःगु इलंनिसें झी नेवाःत भाषिक आन्दोलनय् न्ह्यानावयाच्वनागुलिं झीत दक्कले न्हापां ध्यानाकृष्ट याइगु भाषिक अधिकारया पक्ष खत । खतुं थुगु मस्यौदाय् धारा – ३ पाखें राष्ट्रया परिभाषा बीगु झ्वलय् नेपाःयात वहुभाषिक कथं नालाकाःगु दु । नापं धारा–५ स्  नेपाल राज्यया 'वहुजातीय राज्य' Multi-National [?] धकाः नं परिभाषित याःगु दु । उलि जक मखु भाषिक अधिकारया सम्बन्धय् सरकारी कामकाजको भाषा धैगु धारा–७ या प्रावधान कथं देसय् मांभाय् कथं न्ववाइगु फुक्क भाय्यात राष्ट्र भाषा कथं न्ह्यथना तल ।

अथेहे,   थ्वहे धाराया उपधारा (२) स् जुयाच्वंगु ब्यवस्था कथं ‘नेपाली भाय्या अतिरिक्त प्रदेशं थःगु प्रदेशदुने उप्वः ल्याखय् न्ववाइगु छगू वा छगू सिबें उप्व मेगु राष्ट्रभाषायात नं कानून कथं प्रदेशया सरकारी कामकाजया भाय् नाले फु’ धकाः धयातःगु दु ।  अथेहे धारा – ३५ (५)या प्रावधानय् नं ‘नेपालय् च्वंपिं सकल नेपाःमियात थःगु मांभासं माध्यमिक तंगि तक शिक्षा कायेदइ नापं कानून कथं ब्वनेकुथि चायेकेगु व न्ह्याकेगु हक दइ ’ धकाः ब्यवस्था याना तल ।

काच्चाक्क ब्वनेबले, स्वयेबले भाषिक अधिकार सम्बन्धय् छगू सकरात्क प्रावधान खः थें च्वनेफु । तर, कानूनी मिखां थुगु प्रावधानयात ब्याख्या याना स्वयेबले धाःसा थन  निथासं न्ह्यथनातःगु ‘कानून कथं’ धैगु खँग्वलं थुगु अधिकार मौलिक अधिकारया रुपय् अकुंठित मखुत । संविधानय् न्ह्यागु हे च्वयातःसां कन्हय् कानून दयेकाः सरकारयापाखें थुगु अधिकार प्रयोगय् माःकथं नियन्त्रित यायेगु नियत सुलाच्वंगु अनुमान अःपुक यायेफु । थ्वहे मौस्यादाया धारा–२८१ स् भाषा आयोग स्थापनाया सम्बन्धय् तयातःगु संवैधानिक प्रावधानपाखें झीगु थुज्वःगु आशंकायात पुष्टि यानाच्वंगु दु । थुगु, धारा कथं भाषिक अधिकार धैगु भाषिक आयोगयापाखें गुकथं सिफारिश जुयाः वइगु खः, उकथं हे सरकारं लिपा कानून दयेकाः अधिकार छ्ययेकेबीगु ग्वसाः खः । छखेला, कन्हय् थुगु आयोगयापाखें प्रदेशया कामकाजया सम्बन्धय्, शिक्षा , प्रशासनिक व न्यायीक अले संचारया ख्यलय् गुकथं भाषिक अधिकार प्रयोेग याकेबीगु धैगु अनिर्णित व अनिश्चित खँ जुल । थ्व सिबें नं ग्यानापूगु खँ छु धाःसा थुज्वःगु आयोग संविधान जारी जुइ धुंकाः दच्छि लिपा तिनि सरकारपाखें स्वनेगु ज्या जुइ । अले, थुगु आयोगया ज्याया अवधि न्यादँ तक जुइ धयातःगु दु । अथे धैगु संविधान जारी जुइ धुंकाः नं भाषिक अधिकारया सम्वन्धय् ब्यवहारिक कार्यान्वयनया अवस्था मेगु खुदँ न्हयदँ तक पीमालिगु जुल । झीगु भाषिक अधिकार प्रत्याभूतिया सम्बन्धय् वास्तवय् थ्व छगू हानं मेगु ग्यानापूगु षडयन्त्र खत । नेपाः थुज्वःगु वहुभाषिक देसय् भाषिक अधिकार छगू अहं न्ह्यसः खः, थुकियात मौलिक अधिकार कथं हे सुनिश्चित जुइमाः, तर मस्यौदा संविधानय् अथे जुयाच्वंगु मदु । थ्व पाय्छि मखु ।

समानुपाति समावेशी

शान्तिपूर्ण जनआन्दोलन व सशस्त्र विद्रोह अले वृहत शान्ति सम्झौता व अन्तरिम संविधानया मूमर्म व भावना धैगु उत्पीडनया अन्त्यया निंति समानुपातिक समावेशीय कथं राज्यया पुनःसंरचना यायेगु खः । थुकिया निंतिंया नेपाःयात एकात्मक व केन्द्रीकृत अबस्थां संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र कथं स्थापित यायेत्यंगु खः । न्हूगु संविधान थ्वहे राजनीतिक सहमतियात कानूनी रुपं संस्थागत यानायंकीगु दस्तावेज खः ।

तर, प्यंगु प्रमुख राजनीतिक दलया दथ्वी जूगु १६गू बुंदे सहमतियापाखें विशेषयानाः ब्यवस्थापिकया गठनया निंतिं पूर्ण समानुपातिक प्रतिनिधित्वया खँयात नाला मकाः । उलि जक मखु २०६३ या संविधानपाखें यानातःगु समावेशी ५९ प्रतिशत अले वहुमतीय प्रत्यक्ष ४९ प्रतिशतयात  ब्यवस्थायात तकं लिकुंकल । आः प्रत्यक्षपाखें वहुमतीय निर्वाचन कथं ६० प्रतिशत व समानुपातिकपाखें ४० प्रतिशत जुइ धकाः धयातःगु दु । थुगु प्रावधानपाखेंं नीस्वनेगु संसदय् हानं छक्वः सलंसःदँ न्ह्यवनिसें शासन सत्तायात कब्जायानावयाच्वंपिं खँय् ब्रम्हु क्षेत्रीतय्गु हे वाहुल्यता दइगु जुल । जनसंख्याया ल्याखं उपिं ३ं० प्रतिशत जक खः, थुगु निर्वाचन प्रणालीपाखें उपिं थ्यं मथ्यं ५५ प्रतिशत सिबें उप्वः संसदय् थ्यनि । मेखे ३७ प्रतिशत मुक्कं जनसंख्या दुपिं आदिवासी जनजातिपिं १९ प्रतिशत सिबें उप्वः थ्यंके फइमखु । झिंप्यगू प्रतिशत दुपिं दलितय् नं थ्वहे ल्याखं छगू प्रतिशत जक प्रतिनिधि जुइगु संभावना दु ।

थ्वहे झ्वलय् समावेशीताया नामय् आः आदिवासी जनजाति जक मधासें उकिया न्ह्यःने आदिवासी धैगु थप मेगु छगू समुदायया नं उल्लेख यानाः तःधंगु भ्रम ब्वलंकेत स्वःगु दुसा समावेशी जुइमाःगु उत्पीडित समुदायया धलकय् खस आर्यया पुचलय् ब्रम्हु, क्षेत्री, ठकुरी, दशनामीत समानुपातिकया कोटाय् दुथ्याकल । अथे धैगु भतिचा जकसां आदिवासी जनजाति, दलित, मधेशी समुदाययात दइच्वंगु समावेशी कोटा नं आः थुमिसं हे दावी याइगु जूबले जनजातितय् समावेशी तच्वकं म्हो जुइगु । आःया राज्य गुगु नं कथं समावेशी जुइमखु, बरु हानं छक्वः ब्रम्हु क्षेत्रीतय् यकःति जुइगु अवसर जूवइ जुल । नीति निर्माणयायेगु थासय् आदिवासी जनजातित उमिगु जनसंख्याया अनुपातय् प्रतिनिधित्व यायेमफइगु जुइबले राज्यपाखें नालीगु कन्हय् मुक्कं नीति उकथं हे वहिष्करणवादी जुइगु आः हे अनुमान यायेफु ।

संघीयता व अधिकार

संघीयताया मूलभूत पक्ष धैगु हे अधिकारया साझेदारी खः । केन्द्र व प्रदेशया दथ्वी अधिकारया ब्यवस्थापन खः । झीसँ परिकल्पना यानावयाच्वनागु वा प्रस्तावित संघीयता  सहकारीताया मान्यता कथं खः, प्रतिस्पर्धात्मक मखु । धारा–६० स् संघीय संरचनाया स्वरुपया ब्यवस्था यानातल । अथे हे धारा–६१ पाखें राज्यशक्तिया बाँडफाँटया प्रावधान न्ह्यथसें अनुसूचि–४, ५ व ६ यापाखें केन्द्र, प्रदेश अले स्थानीय तहया अधिकारया ब्यवस्था यानातःगु दु ।

छखे, थुकी यानातःगु अधिकारया साझेदारी कथं केन्द्रयात एकात्मक केन्द्रीकृत शासन सत्ताया इलय् थें अत्यन्त शक्ति केन्द्रीत यायेत स्वःगु दु मेखे प्रदेशयात न्हापा लिपा स्थानीय निकाययात बियातःगु अधिकार तकं प्रयोग यायेमदइगु प्रावधान तयातल । नागरिकता व राहदानी बीगुनिसें जन्म, मृत्यु, विवहा व पारपाचुकेसम्बन्धी दर्ता यायेगु अधिकारतक नं मदु । आर्थिक पक्षय् ब्यक्तिगत कर, सम्पत्ति कर, ब्यवसाय कर, घर जग्गा कर, विज्ञापन कर आदिया अधिकार नं मदु ।

स्थानीय तह प्रदेशया अन्तर्गत जुइगु संघीयताया पद्धति खः, अथे धैगु स्थानीय तहयात माःगु अधिकारया कानूनी ब्यवस्था यायेगु प्रदेश अन्तर्गतया अधिकार खः । मस्यौदा संविधान कथं थुज्वःगु अधिकारयात नं केन्द्रया अन्तर्गत तयाः प्रदेशयात पूर्णतः अधिकार विहिन यानातःगु दु ।

अथेहे संघीयताय् अधिकारया साझेदारी जुइबले केन्द्र व प्रदेशया अधिकार क्षेत्र अले केन्द्र व प्रदेशया मंकाः अधिकारया क्षेध कथं सूचीकृत जुइगु जुल । तर, थथे केन्द्र व प्रदेशया  अधिकारया सूची वा केन्द्र व प्रदेशया अधिकारया मंकाः सूची नं दुमथ्यागु गुगु नं अधिकार छ्यलेमाल धाःसा थुज्वःगु अविशिष्ट अधिकार सामान्यतया आपालं संघीय देसय् प्रदेशयात बियातःगु दु । अले गुलिखे देसय् केन्द्र व प्रदेशया मंकाः कथं नं अविशिष्ट अधिकारया ब्यवस्था यानातःगु दु । तर, आःया मस्यौदा संविधानं थुज्वःगु अविशिष्ट तप्यंक हे केन्द्रयात जक बियाः नेपाःया संघीयता मुक्कं केन्द्रीकृत संघीयता दयेकेत स्वःगु दु । अले धारा २३१ या प्रावधानपाखें निर्वाचिन प्रादेशिक सरकरयात नं गुगु नं इलय् राष्ट्रपतिपाखें सचेत याकाः विघटन तकं यायेफइगु निरंकुश केन्द्रीकृत पद्धतियात बःब्यूगु दु ।

संघीयताया अन्तर्गत सुनिश्चित जुइमाःगु दक्कले तःधंगु अधिकार  धैगु प्रादेशिक सरकारया विधायिकी स्वायत्तता, स्वशासन अले अग्राधिकार व आत्मनिर्णयया अधिकार खः । थुगु पक्षय् संविधान मौन दु । थ्व ल्याखं आः जुइत्यंगु राज्य पुनःसंरचना वास्तविक रुपय् संघीय मान्यता कथं मदु ।

उकिसनं च्यागू प्रदेशया सीमाङ्कनया ज्या संविधान जारी जुइ धुंकाः रुपान्तरित ब्यवस्थापिक संसदपाखें जक याइगु धैगु प्रस्ताव छगू कथं संविधान सभाया सार्वभौमिकता व  स्वायत्तताया अबमूल्यन ला ख हे खत मेखे झी नेवाः लगायत आदिवासी समुदायया थःथःगु भाषिक, जातिय, सांस्कृतिक अले ऐतिहासिक पहिचानया लिधँसाय् लक्षित समुदायया वाहुल्यता दइकथंया प्रदेश दयेकीगु आकंक्षा व चाहनाया विरुद्ध खः । नेपाःया अन्तरिम संविधानया धारा–१३८(१)या पाखें यानातःगु गुगु वाध्यात्मक ब्यवस्था खः, उकिया उल्लंघन नं खत । थ्व ल्याखं, संविधान सभापाखें न्हूगु संविधान पितबियाः यायेत स्वःगु राज्यया पुनःसंरचना पूर्णतया गैरसंवैधानिक जुल ।
अथेहे नागरिकताया निंतिं मां वा अबु मध्ये छम्हसिया प्रावधानयात अस्विकार यायेगु, पूर्ण प्रेस स्वतन्त्रतायात पनेगु, राजनीतिक संगठन चायेकेगु अधिकारयात नियन्त्रण यायेगु थुज्वःगु अधिकार सम्बन्धी लोकतन्त्र विरोधी थीथी प्रावधानत नं थुकी आपालं दु ।

विरोधाभास

थुगु संविधानया धारा – ४ स् नेपाल राज्यया परिभाषा याःबले वहुजातीय राज्य Multi-National धकाःः धयातःगु दु । तर, थ्वहे संविधानया धारा – ३ स राष्ट्रया वारे संवैधानि ब्याख्यायाःबले ‘नेपाली जनता मुक्कं राष्ट्र खः ’ धकाः नं धाःगु दु । धारा–३ या कथं नेपाली धैगु छगू राष्ट्र ( जात ) खः धकाः धाःगु जुल । समाजशास्त्रया ल्याखं थ्व पाय्छि मखुगु ला जुहे जुल । धारा– ४ कथं अन्तरविरोधपूर्ण खत ।
अथेहे धारा–६१ पाखें नेपाःया संघीय संरचनाया निंतिं यानातःगु प्रावधानय् गनं मदुगु जिल्ला सभाया ल्याखं छगू विस्कं तहया धारा २१८ पाखें जुयाच्वंगु जुल । अजूचायापूगु खँ, थुगु जिल्ला सभाया अधिकार क्षेत्र छु धैगु गुगुं सूचीया ब्यवस्था जुयाच्वंगु मदु । केवल थ्व, जुजु महेन्द्र निर्दलीयतायात ल्वयेक दयेकातःगु ७५ जिल्लाया संरचनायात ल्यंकातयेगु व प्रदेशया ज्याखँयत कमजोर दयेकीगु कथं जक ब्यवस्था यानातःगु धकाः अःपुक अनुमान यायेफु ।

दक्कले लिपा

थुगु संविधानया प्रस्तावनानिसें गुगु नं अंशयापाखें सलंसः दँ न्ह्यवनिसें नेपाःया आदिवासी जनजाति, मधेशी, दलित, मुस्मां, थीथी भाषाभाषी, थीथी धर्माम्बलीपिन्सं शान्तिपूर्ण आन्दोलन व सशस्त्र विद्रोहयापाखें स्थापित याःगु अग्रगामि ह्यूपाः प्रति गुगु नं कथं कृतज्ञता प्वंकेगु नं मजू नापं उमिसं मनंतुनाच्वं थें खँय् हिन्दू पितृसत्तात्मक अधिनायकत्वया अन्त्य यासें सकल नेपाःमि जनताया समानुपातिक समावेशी जुइगु न्हूगु नेपाः नीस्वनेगुपाखे संवैधानिक कुतः याःगु खनेदु । उकिं थुगु संविधान संभवत् वहुमतया नामं जारी ला जुइगु जुइ, तर २००४ सालनिसें २०६३ साल तकया नेपाःया खुगू संविधानया जनतां गुगु कथं अस्विकारयात, गुगु कथं असफल जुल, अन्ततः थ्व न्हू धाःगु संविधान नं निदँ प्यदँ लिपा हे जनतायापाखें पूर्णतः अस्विकृत जुइ । थुकिया पूर्णतः जस अपजसया भागी आःया मू प्यंगू दल व उकिया नेतृत्व वर्गवाहेक मेपिं सु जुइ ?

-o-