– डा. चुन्दा बज्राचार्य

नेपालय् नागयात थीथी कथं कायेगु यानातःगु दु । गुम्हसिनं नागयात मनूया शत्रु कथं कायेगु यानातःसा गुम्हसिनं नागयात मित्रकथं कयातःगु दु । नागयात हे म्हिताः नागयात हे थम्हं धाःथें याकाः वा नागया जीवनचर्या जुइगु ज्यायात मनुखं थःगु इच्छाअनुसार प्रदर्शित यानाक्यनीगु जात तकं मदुगु मखु । थुमित नाग जाति धायेगु यानातःगु दु । नाग जातियात भारतं नेपाः वःपिं लिपा वनाः थुपिं नेवाःत नाप भेले पुना वन धायेगु नं इतिहासं धयावयाच्वंगु दु । नान्यदेव नेपाः वःबलय् वं थःनाप हःगु सेनाय् नाग जातिया लिसें मेपिं थीथी नं जातित दु । लिपा तिरहुतं नेपाःगालय् वःपिं गुलि नं मनूत खः, वइपिं नं फुक्क धयाथें नेवाः जुयावन । उकिइ मध्ये नाग जाति नं दु ।
 
नेवाः समाजय् नागया विशेष स्थान दु । छायधाःसा नेपाःगालय् वस्ती जुइ न्ह्यः लःया लखं जक जायाच्वंगु छगू दह खः । चीन महामञ्जुश्री बिज्यानाः चोभारया डाँडा छेदन यानाबिज्यानाः लः पित छ्वया बिज्याःबलय् नेवाः गाःया दह दुने बास यानाच्वंपिं नागत नं लः नापनापं पिहाँ वन । तर गुम्ह गुम्हं नागतयत विभिन्न दह वा पुखू दयेकाः वासस्थान दयेका बिज्यात । उकिइ मध्ये करकोटक नागराजा छम्हसित चोभारया तौदहलय् वास याकेबिल । अथें तुं स्वर्ग, पाताल, व नर्क धाये थें तुं नागतयसं राज्य यानाच्वंगु नागलोक दु धयागु थीथी बाखं दु । नागलोकया धापूयात छगू प्रमाणकथं बुंगद्यः जात्राया इलय् क्यनीगु भोटो जात्रा नं खः । छन्हु नागया जुजु कर्कोटक नागया कलाःया मिखा स्याःगु जुयाच्वन । नागलोकया वैद्यतयसं सुनां नं लायेके मफुसेंलि कर्कोटक नागराजा मनूया भेष कयाः मनुष्यलोक वल । अनं छम्ह वैद्ययात ज्वनाः पुखू सिथय् थ्यंकाः मिखा तिसिकाः कर्कोटक नागया दरवारय् यंकल । वैद्यं नं मनूरुपी नागं धाःथें मिखा तिसिनाः वन । मिखा चायेकाः स्वःबलय् हिरामोति ज्वाहारात जडे यानातःगु लुँयागु भव्य दरवार खन । वैद्य छक्क चाल । दुने यंकाः मिखा स्याकाः देनाच्वंम्ह नागिनीयात क्यन । वैद्यया वासः छुं ज्वनावंगु नं मदु । नागराजां धाःसा नागरानीया मिखा स्याःगु मलंतलय् अन हे च्वनाः वासः यायेमाः धाल । मेगु हे लोकय् थ्यंम्ह वैद्य लिहाँ वये धकाः नं धाये मफुत । वासः यायेगु छुं हे वस्तु मदुसेंलि न्हाय्पं लिउने खिति तुइकाः नं तन्त्र यानाः वासःया रुपय् नागया रानीयात नकेगु यात । धाथें नागया रानीया मिखा स्याःगु लात । अले वैद्यया इच्छाकथं फ्वंगु हिरामोती ज्वाहारातं थुनातःगु भोटो छपाः बियाः पुखू सिथय् थ्यंकाबिल । वहे भोटो वैद्यं फिना जुइगु यात । छन्हु वैद्यया लँय् पिथा च्वने माःगुलिं बहुमूल्यगु भोटो त्वःताः बुँइ द्यामय् तयाः पिथा च्वंवन । उगु इलय् हे छम्ह भूत वयाः उगु बहुमूल्यगु भोटो फिनावन । वैद्यं पिथा च्वने सिधयेकाः वःबलय् भोटो खुयाः यंके धुंकल । छन्हु बुंगद्यःया जावलाख्यःया जात्रा जुयाच्वंबलय् भूत नं व हे बहुमूल्यगु भोटो फिनाः जात्रा स्वः वयाच्वंम्ह खन । अले वैद्यं व भोटो फिनातःम्ह भूतयाके थःगु भोटो लित कायेत स्वत । भूतं लितबीत तयार मजू । अथे तुं वैद्य नं त्वःतेत तयार मजू । थःथःगु धकाः निम्हसिनं हालाः ल्वानाच्वन । तर निम्हेसिनं दसु धाःसा क्यने मफु । निम्हं ल्वानाच्वंसेंलि व हे बहुमूल्यगु भोटो बुंगद्यःयात बिल । बुंगद्यवं सुयागु खः दसु ज्वनाः काः वा धकाः धया छ्वत । तर भूत व वैद्य निम्हसिनं दसु बी मफु । छाय्कि वैद्य नागलोकय् वने मसः । उकिं थ्वं बिल धकाः क्यने मफु । अथेतुं भूतं ला बुँ द्यामय् वैद्यं त्वःतातःगु लुइका काःगु खः । मेगु भोटोया बारे छुं मस्यू । उकिं वं नं दसु बी मफुत । थुकथं भोटो बुंगद्यःयाथाय् च्वंगु खः । व हे भोटो थौंतक नासो कथं जिके दु स्वैगुं खःसा दसिनापं ज्वनाः काःवा धकाः भोटो क्यनेगु यानावःगु खः । वहे परम्पराकथं भोटो जात्राया जन्म जूगु खः ।

नेपाःया संस्कृतिइ नागयात वा वयेकीम्ह धकाः कया वयाच्वंगु दु । छन्हु शान्तिकराचार्य चखुंति बखुंति गुफाय् च्वनाः दक्व नागयात आसन दयेकाः तपस्या यानाच्वन । उकिया फलस्वरुप वा मवयाः हाहाकार जुल । थ्व खँ दक्वभनं प्रचार जुल । तर वा मवयाः हाहाकार जूगुलिं नागयात त्वःतकेया लागि यक्व उपाय यात, तर मज्यू । लिपा स्वयम्भु भगवान हे अन वसेंलि थः गुरु बिज्याःगु सियाः प्रणाम यायेत दसेंलि नाग आसनं पिहाँ वल धयागु धापू दु ।

अथे तुं शान्तिपुर दुने नागतयगु हिं च्वयातःगु सफू दु । यदि नेपालय् वा मवयाः हाहाकार जुल धाःसा अन दुने वनाः सफू हयाः निभालय् क्यन धाःसा वा वइ धयागु विश्वास दु । छकः जुजु प्रताप मल्लया शासन कालय् वा मगानाः दुर्भिक्षया शिकार जूवन । नापं देसय् वा मवयाः हाहाकार जुयाच्वन । याःयाः थे मजिल, वा व हे मवल । उकिं जुजु प्रताप मल्ल स्वयमं गुरुजुपिनिगु सल्लाहकथं शान्तिपुरय् दुहाँ बिज्यानाः व सफू पितहयाः निभालय् पाःबलय् वा गाःगु खँ इतिहास, वंशावली आदिइ च्वयातःगु दु ।

नेपाःया उपत्यका दुनेया पुलांगु देगः व थाय् मध्ये चाँगुनारायण छगू नं खः । न्यागूगु शदिया मानदेवं चाँगुनारायणया छुं छुं जिर्णोद्धार यानाः न्हापां अभिलेख तया थकूगु पुलांगु थाययात बौद्धमार्गीपिसं हरिहरिहरिहरिबाहन लोकेश्वरकथं नं कायेगु याः । महामञ्जुश्री नं नेपाः गाःया लः पित छ्वयाब्यूगलय् थाय् थासय् तःपिं नाग मध्ये तक्षक नागराजायात पुण्यतीर्थ व गोकर्णया तीर्थय् तयाब्यूगु धयागु सी दु । व हे तक्षक नागया छन्हु अष्टमीया करुणामयया व्रत च्वनाः लखं पिहाँ वयाः निभाः पानाच्वंगु इलय् लाक गरुडं खनाः नागयात ज्वनाः स्यानाः नयेत स्वत । तक्षक नागराजां गुलि धाल, ‘जि व्रत च्वनाच्वनाम्ह जितः त्वःति’ धकाः । तर गरुडं मत्वःतूगुलिं नागं गरुडयात क्वातुक हिनाबिल । गरुडयात सनांसने मफयेकाः नागं हिनाः प्यन्हुतक लखय् दुने तयाबिल । थः मुक्त जुये मफयेवं स्वर्गया द्यःया मालिक नारायणयात पुकार यात । थः बाहन गरुडयात नागं हिनातःगु खनाः त्वःतकेत स्वत । तर नागं नारायणं धाःसां त्व हे मत्वःतूसेंलि नारायणं थःगु सुदर्शन चक्रं तक्षक नागराजायात छेदन यायेत स्वत । थ्व खनाः तक्षक नागराजां नं थः व्रत च्वनाम्ह करुणामययात पुकारे यात । थथे पुकारे यासेंलि सिंह कयाः करुणामय नं पुण्यतीर्थ÷गोकर्ण तीर्थय् थ्यंकः बिज्यात । नारायणयात सुदर्शन चक्रं छेदन याये मते धाः नं धाल । तक्षक नागयात गरुडयात त्वःताब्यु धयाबिज्यात । करुणामय बिज्याःगु खनाः नारायणं दण्डवत यानाबिज्यात । अले फुकं छम्हय् लीन जुया बिज्यात । थथे लीन जूबलय् दकले तःलय् तक्षक नागराजा अनं सिं, सिंहया द्यःने गरुड, गरुडया द्यःने नारायण व नारायणया द्यःने करुणामय च्वना बिज्यात । थथे लोकेश्वर÷करुणामय नारायण निम्ह दुगुलिं बौद्धमार्गतय्सं थ्वयात हरिहरिहरिहरि बाहन लोकेश्वर धायेगु जुल । अले मेपिन्त चाँगुइ लाःगुलिं चाँगुनारायण धायेगु जुल । थुकथं चाँगुनारायण वा हरिहरिहरिहरिबाहन लोकेश्वरनाप नं नागनाप स्वापू दुगु जुल ।

गथे गोकर्ण तीर्थय् तक्षक नागराजाया बासस्थानकथं कयातःगु दु । गोकर्णनिसें चोभारतक १२ गू तीर्थ दु । उगु तीर्थय् छम्ह छम्ह नागया वासस्थानया रुपय् कयातःगु दु । थौंतक नं उगु तीर्थ तीर्थय् पुजा यायेगु जक मखु पूजा याःगुया साक्षी तयेगु नं चलन दु ।

–०–