नेवा: अनलाइन न्युज | २०७८ जेठ २३, आइतबार ११:३२:५१

राजेन मानन्धर

नेपालभाषा साहित्यया छम्ह ज्वःमदुम्ह कवि, अनुसन्धाता, समालोचक व अभियन्ताया रुपय् महाकवि व कविकेशरी चित्तधर हृदययात म्हसिउ । वय्कलं थःगु मांभाय्प्रति क्यनादीगु असिम मतिनां यानाः हे झीसं थौं जिमिगु साहित्यय् थय् दु थुलि दु धकाः झीसं गर्व यायेखनाच्वन । वय्कःया मतिना, गुण व योगदानयात कयाः झीसं वय्कःयात थौं लुमंकाच्वना, वय्कःया कथं झीसं चित्तधर हृदयजुयात ११५ दँ बुदिंया झ्वलय् लुमंकाच्वना, श्रद्धाया स्वां द्यछायाच्वना ।

चित्तधर व वय्कःया महान् कृति “सुगत सौरभ” नेपालभाषा साहित्यकारपिनिगु लागि पर्यायबाची नां खः — वय्कः मदुसा सुगत सौरभ मदु, सुगत सौरभ मदुसा वय्कः मदु । उकिं हे नं जुइ वय्कःयात झीसं महाकवि धया, कविकेशरी धया । अले गन गन वय्कःया नां वइ अन अन वय्कःया काव्यकारिता व कवित्व वइ । अथे यायेबलय् वय्कःया गद्यलेखनयात ल्वःमंकाच्वना ला धइथें जुइ । गन वय्कलं द्यनाच्वंगु, सिनाच्वंगु नेपालभाषाय् पद्यलेखनया न्हूगु ब्यांचुलि हालादिल, अन हे वय्कलं वस्तुगत व विषयगत गद्यात्मक च्वसुत च्वया गद्यधुकूयात नं धन्य यानादिल । अथे जूगुलिं थन वय्कःया च्वसाया गद्यया लँपुइ, विशेष यानाः निवन्धात्मक ख्यलय् वय्कःया योगदानयात बःचाहाकलं कुलेगु कुतः यानाच्वना ।

चित्तधरजुया लेखनयात अःपुक झीसं काव्यत्मक व गद्यात्मक द्यामय् ब्वथले । काव्य ख्यलय् वय्कलं महाकाव्य, काव्य, खण्डकाव्य, म्येय् योगदान यानादिल । उकथं हे बाखं, आत्मकथा, यात्रासाहित्य, मचासाहित्य व मेमेगु रचना नं दु धयाच्वना । उकिइ दुने नं थन विशेष यानाः निबन्ध धायेबहगु गद्य लेखनयात जक कुलाच्वना । अज्याःगु लेखन वय्कःया निताजि खनेदु — वस्तुगत वा अनुसन्धानात्मक व विषयगत वा निजात्मक लेखन ।

१. वस्तुपरक :

वस्तुपरक निबन्धयात परात्मक, विषय–प्रधान व निर्वैयक्तिक निबन्ध नं धाइ । थ्व वर्गय् वय्कःया साहित्य, भाषा, इतिहास व संस्कृतिया विषयय् च्वयातःगु निबन्धत लाइ । अनंलि थाय् थासय् साहित्य सम्मेलन जुइबलय् वय्कलं बियादीगु भाषणत नं थुकिइ दुथ्याकेछिं । वय्कःया स्वंगू दर्जन कृतित मध्ये पद्य बाहेक मेगु गुलि नं वय्कलं च्वयादिल, व थःत म्हसिकेगु बाहेक मेगु दक्वं हे नेपालभाषाया इतिहास, साहित्य व संस्कृति म्हसिकेत हे च्वयादिल धाःसा अत्युक्ति जुइथें मताया ।

१.१. भाषा साहित्य व समालोचना :

मांभाय्या सेवा हे थःगु जीवनया छगू जक आजु तायेकादीम्ह चित्तधरजुं गुलि मांभाय्यात तःमि यायेत धकाः हे च्वयादिल । थम्हं जक च्वयां मगानाः म्हसिक्व, धायेजिक्वसित च्वयेत प्रेरणा बियादिल । मच्वः धकाः तंचायादिल, ब्वःबियादिल, च्वयेधुंकूगु स्यंकल धकाः दुखं तकं च्वनादिल । थज्याम्ह व्यक्तित्वं च्वयेगु विषय थःगु मांभाय् हे ल्यलसा छु आश्चर्य । उकिं विशेष यानाः वय्कःया गद्य लेखन नेपालभाषा व संस्कृतिया विविध आयामयाता कयाः अध्ययन अनुसन्धान व मसिउ, मथूपिन्त थःगु मांभाय् म्हसिका बिइथें च्वयादीगु खनेदु । थुकिया छगू मुना “झीगु साहित्य” (ने.सं. १०७४) खः । नेपालभाषा साहित्यया इतिहास सम्बन्धी लेखया संग्रह धकाः धयातःगु थ्व सफुतिइ वय्कलं नेपालभाषायात सर्वसाधारण व विद्वतवर्गया पुचलय् थ्यं, थथे जुयाः थ्यं धकाः थुइकेत नेपालभाषाया पुलांगु साहित्य, पुलांपिं व थःगु समकालीन साहित्यकारपिनिगु म्हसिकाया लिसें नकतिनि पिहाँ वःगु कृतितय्गु समालोचनात्मक टिप्पणी दुथ्यानाच्वंगु दु । उकिं मगानाः वय्कलं थुकिया तँसा हानं पिकानादिल ।

थुकिइ वय्कलं विषेश यानाः नेपालभाषाया वाङ्मयया वृहङ्गम परिचय बियादिउगु दु । अनं वय्कलं थःस्वयाः पुलांपिं व थः ज्वलिंज्वःपिं साहित्यकारपिं सरदार धरिभक्त माथेमा, बगतबहादुर, गोरखबहादुर, पृथ्वीमानन्द, अनङ्गमानसिं, रामजी प्रधानाङ्ग, सिद्धिदास, माष्टर जगतसुन्दर, धर्मादित्य धर्माचार्य आदिपिनिगु म्हसिका बियादीगु दु । अथेहे वय्कलं योगसुधाया भूमिका, छाय् थुलिंचा, फूस्वांया नँ, आखे ल्ययासफूया स्वागत भाषण, सिद्धिदास थःगु मिखाय्या लुखा, छत्वाः खँ (महासत्व नाटकया विषये), न्हाय्कं (पुलांगुमे निगूगुया विषये व तोलं (नेपाल संस्कृतिया मूलुखाया) च्वयादियाः नेपालभाषा साहित्यय् समालोचनात्मक टिप्पणी यानादिल । थ्व ल्याखं वय्कलं थ्व सफुतिं नेपालभाषा व थुकिया साहित्यया अनुसन्धान व समालोचनाया लुखा चायेकादिल ।

१.२. धर्म, इतिहास संस्कृति :

चित्तधरजुया न्हापांगु च्वसा हे बुद्धधर्म पत्रिका पिदनेवं उकिइ बुद्धोपासकया पापदेशना नांगु कविता पिदनेवं न्ह्यात । थः बुद्धमार्गी व बुद्धधर्मया पुनर्जागरणया ज्याय् सक्रिय जुयाथेंतुं वय्कलं बुद्धधर्मया बारे निबन्धत च्वयांच्वनादिल । बुद्धधर्मयात विस्तार यायेगु, थुकिया बारे मसियाच्वंगु सिइकेगु अले थन वयाच्वंगु समस्या व विकृतियात सामाना यायेगु शक्ति वय्कःया थज्याःगु निबन्ध ब्वनाः कायेफु ।

भाषा साहित्य बाहेक वय्कःया निबन्धया मू विषयवस्तु नेपालभाषाया इतिहास व संस्कृति जुयाच्वनी । वय्कःया थज्याःगु निबन्धं थःगु ख्वाःथम्हं मखनाच्वंपिं नेवाःतय्त न्हाय्कं क्यनेथें उमित थःगु इतिहास व संस्कृति गुलिं जाः धकाः ध्वाथुइकी, गर्व याकी । “नेपाल संस्कृति” (नेसं १०९२) छगू वय्कःया अज्याःगु निबन्ध पुचः खः गुकी वय्कःया संस्कृतिप्रतिया मतिना खनेदयाच्वंगु दु । थुकिइ झी, गुथि, नेपाल संगीत, ख्येँ, पर्सिया बाखनय्, पुँज्या, लपते आदि निबन्धत दुथ्याः । समग्रकथं धायेगु खःसा थुकिइ वय्कःया नेवाः जात्रा, नखःचखः, संस्कार, संस्कृति, कला, संगीत, नसात्वँसा, तिसावसः, चित्रकारिता आदिया महत्व थुइकेगु ज्या थज्याःगु निबन्धं यानाच्वंगु दु ।

अथेहे वय्कःया मेगु सफू “नेपालभाषा साहित्यया जातः” (नेसं १०९१) खः । थुकिइ नेपालभाषाया वाङ्मय धायेल्वःगु पुलांपुलांगु वंशावली, अभिलेख, पौराणिक बाखं, म्ये, धार्मिक दर्शन, पुजाविधि अदि पूवंक व आंशिककथं न्ह्यब्वयादीगु दु । ने.सं. २२४ या अभिलेखया अंश निसेंया दसु बियाः नेवाः भाय् गबलय् छु छु ख्यलय् गन गन छ्यलेगु याः धकाः वय्कलं संक्षिप्त हे जूसां जानकारी बियाः नेवाःभाय् व नेवाःतय्गु संस्कृति व संस्कृति विश्वय् नेपाःया न्हाय्म्वाकेत सक्षम दु धकाः वय्कलं सिद्धयानादिल । बहुप्रतिभाशाली चित्तधरजुया थ्व छगू कथंया विशेषीकृत लेखनया लागा खः अले थ्व मिखाकुलिं स्वयेबलय् वय्कःया थ्व लागाया ज्ञान सुं संस्कृतिविद् वा पुरातत्वविद्या स्वयाः म्हो मजू ।

२. आत्मपरक :

आत्मपरक निबन्धयात वैयक्तिक, निजात्मक व व्यक्तिप्रधान नं धायेगु याः । चित्तधरजु गथे धर्म, संस्कृति व साहित्यया बारे छम्ह विशेषज्ञ वा प्राविधिकं थें सत्य तथ्ययात ल्वःममंकुसे अनुसन्धान, विश्लेषण व समालोचना यानादी, अथेहे छम्ह प्रतिवाशाली सर्जकंथें भावनाय् बाः वनाः नुगलय् थिइक विषयगत वा आत्मपरक निबन्ध च्वयादीगु दु । वय्कःया थी थी विधाया च्वसुमुना “ह्वनागा” (नेसं १०६८) य् दुथ्याःगु छपु निबन्ध छु च्वय्यात समालोचपिन्सं नेपालभाषाया न्हापांगु आत्मपरक निबन्धया रुपय् न्ह्यब्वयेगु याः ।

२.१. आत्मकथा :

न्हिपौः नेपालभाषा साहित्यय् आत्मकथा च्वयादीपिं निम्हप्यम्ह साहित्यकार दुने चित्तधर लाः । वय्कःया “जिगु जातः” न्हिपौ वा डायरीया शैली च्वयादीगु अज्याःगु ज्वःमदुगु विधाया सफू खः गन झीसं वय्कःया तसकं नीजि खँनिसें वय्कःयात यःगु मयःगु व नेपालभाषा साहित्यया प्रवाह व प्रवृति जक मखु समस्त नेपाःया राजनीतिया हे ख्वाःपाः ब्वयाबिउगु दु ।

२.२. पत्रसाहित्य :

चित्तधरजुया इलय् संचारया छगू जक माध्यम पौ च्वयेगु खः । वय्कः तीर्थयात्रा, सफू पिथनेगु व बनेज्याया झ्वलय् पिनेपिने वनाच्वने मालीगु जुयाः इलय् ब्वयलय् पौच्वयेगु जुयाच्वनी । थः स्वय्म सिर्जनशील व्यक्ति जूगुलिं वय्कःया पतिइ जानकारीया लिसें शैलीगत व सिर्जनात्मक सवाः दयाच्वनीगु स्वभाविक खः । विशेष यानाः वय्कःया तिरिमय्जुयात पिनेवनेबलय् थी थी थासं लुमंकाः च्वयादीगु पौत उल्लेखनीय जू । थज्याःगु पौ थी थी कृतिइ विषय प्रसंगय् न्ह्यब्वयेगु ज्या वय्कलं यानादी । गथेकि वय्कः चीन चाःहिउझाःबलय् थः जहान ज्ञानप्रभायात लुमंकाः च्वयादीगु पौत खः ।

२.३. यात्रासाहित्य :

नेपालभाषाय् थी थी विधाया साहित्य मदु धकाः चिउताः तयादीम्ह चित्तधरजुं छु छु विधाया सपूm मदु व व विधाय् च्वसा न्ह्याकादी । थः थी थी ज्याय् पिने पिने झयाच्वनेमाःम्ह जुयाः अज्याःगु यात्राय् मंकादीगु अनुभवयात थी थी थासय् प्वंकादी । थ्व हे झ्वलय् वय्कलं ने.सं. १०७६ य् चीन चाःहिउवनागु संस्मरण “महाचीने नेपाल संस्कृति” (ने.सं. १०८४) पिथना दिल । चीनया विभिन्न शहरय् खंगु बाबांलाःगु व न्ह्यइपुगु अले विशेष यानाः बौद्ध संस्कृति व स्मारकत खनाः प्रभावित जुयाः वय्कलं च्वयादीगु यात्रानिबन्धया मुना थ्व सपूm खः ।

थज्याःगु वय्कःया निबन्धत थी थी स्वरुपय् थी थी पत्रपत्रिकाय् पिदनाच्वंगु दु । समस्त रुपं धायेगु खःसा थ्व विधाय् वय्कलं थःगु निजात्मक अभिव्यक्तिया लिसें धर्म, कला, संस्कृति, साहित्य व राजनीतिया विषय् दुग्यंगु निजी विचारत नं न्ह्यब्वयादीगु दु ।

औपचारिक शिक्षा धकाः सामान्य जक कयादीगु खःसां वय्कःया विलक्षण प्रतिभाया कारणं अज्याःगु लेखनय् वय्कःया थी थी ख्यलय् दूगु दुग्यंगु ज्ञान, अनुभव, विचार व मार्गनिर्देशनं अज्याःगु निबन्धत सदाकालीन जुयाच्वंगु दु । माःथाय् माःकथं वय्कः कालात्मक, वैज्ञानिक, तार्किक जुयादी । थम्हं थियागु विषयय् सतही गफ जक मयासें छम्ह प्राज्ञिक व्यक्तिथें अनुसन्धानात्मक जुयादी । अथेहे निजात्मक ख्यलय् नं उकथं हे सिर्जनात्मक, भावुक, संवेदनशील व व्यवहारिक जुयादी । हानं वय्कः छम्ह ज्वःमदुम्ह काव्यकार जूगुलिं वय्कःया संस्कृत शब्दप्रतिया मोह यक्व कविताय् लुइ, तर वय्कःया निबन्धय् धाःसा थुकिया तुलनाय् तसकं हे सरल व खँल्हाबल्हाया भासं च्वयातःगु खनेदु । न्ह्याम्हस्यां थुइगु भासं माःथाय् माक्व जक प्राविधिक शब्द बियाः खँ ध्वाथुइकेगु वय्कःया शैली व प्रतिभा उल्लेखनीय जू ।

थुकथं नेपालभाषाय् चित्तधरया हे च्वसां शुरु जूगु निबन्ध विधा छगू युगय् तसकं च्वन्ह्याःगु खः । निबन्ध विधाय् हे थःगु च्वसायात तक्यंकातःपिं च्वमित खनेदत, निबन्धया हे सफूत पिदन, पत्रपत्रिकाय् नं निबन्धयात विशेष थाय् दत । वथेंतुं थ्व विधां थी थी सिरपाः नं त्याकल । तर थौंकन्हय्या समसामयिक नेपालभाषा साहित्ययात वृहंगम दृष्टिं स्वल धाःसा थन थ्व विधाया विकास जुयाच्वंगुलिइ सन्तुष्ट जुइथाय् मदु । आः निबन्धया जक सपूm पिदने थाकु, निरन्तर निबन्ध जक च्वयाच्वनीपिं च्वमिपिं नं लुइके थाकु । विधागत ल्याखं हे स्वःसां थ्व विधाया च्वमिपिन्सं समयानुकूल विकास वा प्रगति हयाच्वंगु दु धकाः आः पिदनाच्वंगु निबन्धत स्वयाः धायेथाय् मदु । थ्व थौंया यथार्थ खः ।

थज्याःगु अवस्थाय् चित्तधरया बुदिंया सन्दर्भय् वय्कलं थ्व विधाय् यानादीगु योगदानयात नुगलय् तयाः नं झीसं थौं नेपालभाषाया निबन्ध विधापाखे अझ अप्वः मन क्वसायेकेफत धाःसा नेपालभाषा साहित्य धाथें म्वानाच्वन, प्रगतिया लँय् न्ह्यज्यानाच्वन धकाः च्वमिपिं व ब्वमिपिं लय्तायेखनी ।

सन्दर्भ ग्रन्थ :

–हृदय, चित्तधर — ह्वनागा । कालिम्पोङ, धर्मोदय सभा, ने.सं. १०६८ ।

–हृदय, चित्तधर — नेपाल संस्कृति । येँ, नेपाल भाषा परिषद्, ने.सं.१०९२ ।

–हृदय, चित्तधर — झीगु साहित्य । येँ, नेपाल भाषा परिषद्, ११०२, स्वकःखुसी ।

–हृदय, चित्तधर — जिगु जातः । येँ, नेपाल भाषा परिषद्, ने.सं. ११२६ ।

–चित्तधर हृदय — महाचीने नेपाल–संस्कृति । येँ : चित्तधर हृदय, १०८४ ।

–नेपाल ऋतुपौ, चित्तधर हृदय सच्छिदँ बुन्हि लुमन्ति ल्याः, दँ ५४, ल्याः २, ने.सं. ११२६ ।

–नेपाल ऋतुपौ, चित्तधर हृदयया लुमन्ति ल्याः, दँ ३२, ल्याः ५¬६, ने.सं. ११०४ ।

Categorized in बिचा: