(नेपालभाषा ऐकेडेमीया ग्वसालय् ने.सं.११४२ कछलाथ्व नवमी (वि.सं.२०७८/०७/२७) न्ह्यब्वःगु कार्यपत्र)

न्ह्यब्वःम्ह : डा.चन्द्रमान वज्राचार्य

१. शीर्षकया स्पष्टीकरण :

दक्कसिबे न्हापां ‘नेपालभाषा साहित्यिक समालोचनाया स्थिति : थौंया सन्दर्भय्’ नांगु थुगु शीर्षकयागु थ्व कार्यपत्रय् थुगु शीर्षकया तात्पर्य, अभिप्राय व उद्देश्ययात स्पष्ट यायेगु ज्या याये ।

१.१. नेपालभाषा

नेपालभाषा उगु भाषा खः, गुगु चिनिया भोट भाषा परिवारया चीन, भोट व वर्मालिपा ऐतिहासिक अभिलेख दुगु प्यंगूगु भाषा खः । थ्व नेपाःया आदिवासी नेवाः समुदाय नेपाःया आदिकालनिसें ल्हानावयाच्वंगु मल्लकालय् राष्ट्रभाषा, देशभाषा, राज्यभाषाया रुपय् नेपाल राज्यं सम्मानित भाषा खः । नेपालय् नेवाःतय्सं थःगु थ्व भाय्यात ‘नेवाः भाय्’ धायेगु यानावयाच्वंगु दुसा बौद्धिक, प्राज्ञिक क्षेत्रय् ‘नेपालभाषा’ धायेगु यानावयाच्वंगु दु ।

१.२. साहित्यिक आलोचनाया स्थिति

थुकिया अर्थ खः साहित्यया विषयया समालोचना । समाजया आलोचना साहित्य खः थें, साहित्यया आलोचना साहित्यिक आलोचना खः । गथे – राजनैतिक आलोचना, सांस्कृतिक आलोचना, धार्मिक आलोचना, आर्थिक आलोचना, शैक्षिक आलोचना, भाषिक आलोचना इत्यादि थीथी कथंयागु आलोचना दु । अंग्रेजी थुकियात Literary Criticism धायेगु याः । थ्व साहित्यिक आलोचना कवि अथवा लेखक व पाठक वर्ग दथुइयागु तां खः ।

‘आलोचना–विधा’ धैगु नं साहित्यया हे छगू मेगु विधाकथं थुइकेगु ज्या नं जुयाच्वंगु दु । आलोचना साहित्यया विधा धायेबलय् काव्य, बाखं, निबन्ध, नाटक (प्याखं), उपन्यास, जीवनी आत्मकथा, नियात्रा थें हे छगू विधाकथं थुइकेगु यानाच्वंगु दु । तर आलोचना धैगु साहित्यया थीथी विधाया बारे च्वइगु बिस्कं पहःयागु विधा खः । उकिं आलोचना धैगु साहित्यया अन्तर्गतयागु छगू मेगु विधा मखु, बरु मेगु हे बिस्कं विधा खः । तर थुलितक जुइफु, आलोचनाय् नं साहित्यय् दयेमाःगु गुलिं गुणत दयेमाः अथवा दयाच्वनी । तर थुलिया हे आधारय् आलोचनायात ‘आलोचना–साहित्य’ धका ‘बाखं–साहित्य’, ‘निबन्ध–साहित्य’, ‘उपन्यास–साहित्य’ धाये थें ‘आलोचना–साहित्य’ धायेगु पाय्छि मजू धैगु जिगु व्यक्तिगत विचार खः । बरु ‘साहित्यया आलोचना’ वा ‘साहित्यिक आलोचना’ धायेगु पाय्छि जू । अंग्रेजीं नं Literary Criticism अथवाLiterary Qmudies हे धाइगु खः, Criticism Literary अथवा Criticism Literature धाइगु मखु । हिन्दी–साहित्यय्, खस–नेपाली साहित्यय्, नेपालभाषा–साहित्यय् नं ‘आलोचना–साहित्य’या हे प्रयोग व प्रचलन यक्को दु । तर थुगु प्रस्तुत कार्यपत्रय् ‘साहित्यिक आलोचना’ छ्यलातयागु दु ।  

१.३ थौंया सन्दर्भय्

‘थौंया सन्दर्भ’या तात्पर्य ‘समकालीन आलोचना’ अथवा Contemporary Criticism खः । नेपालभाषाय् साहित्यिक आलोचनाया ख“य् दक्कसिबे न्हापांम्ह आलोचक रत्नध्वज जोशी, माधवलाल कर्माचार्य, डा.कमलप्रकाश मल्ल, प्रा.माणिकलाल श्रेष्ठ, कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान, डा.जनकलाल वैद्यंनिसं थौंतकया समग्र ईया आलोचनाया स्थिति खः ।

विश्वय् समकालीन आलोचनाया उच्च–विकास जुइधुंकूगु थौंया स्थितिइ नेपालभाषा साहित्यिक आलोचनाया छु गजाःगु स्थिति दु, छु गजाःगु समस्या दु, उगु समस्याया गहन व व्यापक अध्ययन यायेगु अले समस्या समाधानया लागि सहलह ब्याकेगु हे थ्व कार्यपत्रया मूल उद्देश्य खः, प्रयोजन खः । उगु हे अर्थय् थ्व कार्यपत्रया थुगु शीर्षक जुयाच्वंगु खः ।

२. ‘आलोचना’, ‘समालोचना’, ‘समीक्षा’, शब्दया अर्थ व प्रयोगया खँय्

हरेक शब्दया अर्थ व प्रयोग छगू स्वयां मेगु पानाच्वनी । छुं नं साहित्यिक कृतिया पूवंक अध्ययन यानाः गुण वा दोष वात्तुवालाः निर्णय बिइगु ज्याया तःथी नां दु । गथे – आलोचना, समालोचना, समीक्षा, मीमांसा, विवेचना, अनुशीलन, मूल्यांकन, टीका, टिप्पणी, सर्वेक्षण आदि । तर थ्व फुक्क शब्दतपाखे बिइगु अर्थ उत्थें थें च्वंसां झीगु व्यावहारिक प्रयोगय् पायछि जूगु खनेमदु । अंग्रेजी भाषाय् नं criticism, review, evaluation, survey, assessment, comment, judgement, opinion, analysis, interpretation, notice, excoriation, appraisal, appreciation, observation आदिया अर्थ छगू हे खने दुसां शब्द प्रयोगय् पानाच्वनी । नेपालभाषां आलोचनायात ‘कुंखिना’ शब्द त्वःताः मेगु खनेमदु ।
च्वय् न्ह्यथनागु शब्दया अर्थ उत्थें च्वंसां प्रयोग व प्रचलनय् नं तस्सकं सत्तिक सम्बन्ध दुगु शब्दत आलोचना, समालोचना, समीक्षा व विवेचना खः । थ्व स्वंगू शब्दया व्युत्पति व अर्थ थुकथं दु –

२.१) आलोचना – आ + लोच् + अन + आ । थुकिया अर्थ छुं वस्तु अथवा कृतिया सम्यक् व्याख्या, उकिया मूल्यांकन आदि यायेगु हे आलोचना खः । नेपालभाषाय् ‘आलोचना’ शब्द प्रयोग यानाः च्वयातःगु सफू व च्वसु थुकथं दु –

आदिवज्र वज्राचार्ययागु छपु च्वसु – अ) आलोचना, धर्मोदय, द“ २।१०, २३४–३७
कमलप्रकाश मल्लजु (१०५६–११३८) यागु च्वसुत – अ) झीगु साहित्य व आलोचना (१०७९) आ) नेपालभाषाय् आलोचना (१०८७) इ) नःलि कविता व निम्ह आलोचक ।
जगदीश चित्रकारयागु च्वसु – अ) नेपालभाषाया आलोचना : छगू विवेचना (१०९३)
माधवलाल कर्माचार्य (ने.सं.१०४७–   ) यागु सफूया नां – अ) आलोचनाया खँ, आ) साहित्यय् आलोचकया स्थान
ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यजु (ने.सं. १०४६–  ) यागु सफू – अ) सौन्दर्य व आलोचना (१०८७)
रत्नध्वज जोशीजु यागु च्वसु – जिगु निबन्ध व आलोचना
कृष्णचन्द्रसिंह प्रधानजु यागु च्वसु – जोशीजुया आलोचना : छगू प्राप्ति छगू विचार (११०९)
प्रा. नर्मदेश्वरमान प्रधानयागु सफू – अ) सौन्दर्य व आलोचना (११२०) ।

२.२) समालोचना – सम् + आ + लोचना + आ । थुकिया अर्थ प्यखेरं बांलाक सम्यक् रुपं स्वयेगु खः ।
प्रा. माणिकलाल श्रेष्ठजुयागु अ) सफू – समालोचनाया सिद्धान्त (ने.सं. १०८८) आ) च्वसु – नेपालभाषाया समालोचना साहित्यया परम्परा विकासया स्थिति (११०८)
भरत साय्मिजुया सम्पादन सफू – बाखं समालोचना (१०९५)
गिरिजाप्रसाद जोशीजुया सफू – गिरिजाप्रसादया समालोचना (ने.सं.११४१)
डा. जनकलाल वैद्ययागु च्वसु – नेपालभाषाय् समालोचना विधा (ने.सं. १११९)
प्रा. नर्मदेश्वर प्रधान – पाश्चात्य समालोचना सिद्धान्त (ने.सं. ११३८)

२.३) समीक्षा – सम् + ईक्ष् + आ । थुकिया अर्थ बांलाक स्वयेगु, जा“च यायेगु, छुं वस्तु, रचनाया विषयया सम्बन्धय् सम्यक् ज्ञान कायेगु, प्रत्येक तत्वया विवेचन यायेगु समीक्षा खः ।
नेपालभाषाय् ‘समीक्षा’ शब्द प्रयोग यानाः च्वयातःगु च्वसु व सफूत थुकथं दु —
रत्नध्वज जोशीजुयागु च्वसु – अ) मल्लजुया समीक्षा पद्धति आ) श्रेष्ठजुयागु समीक्षा पद्धति
जनकलाल वैद्यजुयागु च्वसुया नां – अ) ‘न्हाय्कं उपन्यासया समीक्षा ।

२.४) विवेचना – लुमंके बहजू, झीगु नेपालभाषा साहित्यय् ‘विवेचना’ शब्द नं थ्व हे अर्थ कथं छ्यलाः सफू पिहा“वयाच्वंगु दु । गथे – अ) डा.जनकलाल वैद्ययागु सफू ‘सत्यसती’या विवेचना आ) चन्द्रमान वज्राचार्ययागु सफू ‘सिर्जनाया विवेचना’ (ने.सं. १११७) खः ।

थुकथं आलोचना, समालोचना, समीक्षा व विवेचना शब्दया प्रयोग यानाः सफू वा च्वसु च्वयेगुया प्रचलन दयावयाच्वंगु दु । थ्व ‘आलोचना’, ‘समीक्षा’, ‘समालोचना’ अथवा ‘विवेचना’ शब्दया अर्थ खः – फुक्क प्रकारं विधिपूर्वक छुं वस्तुयात स्वयेगु व्यवस्था अर्थात् छुं वस्तुयात सम्य्क प्रकारं स्वयेगु छगू विशेष व्यवस्थाया विधि खः ।
थुपिं ‘आलोचना’, ‘समालोचना’, ‘समीक्षा, ‘विवेचना’ प्यंगू शब्दमध्ये नं ‘आलोचना’ व ‘समालोचना’ व ‘समीक्षा’ शब्द दकसिबे लिक्क लाःगु उत्थें अर्थ बिइगु शब्द खः । हाकनं थ्व स्वंगू शब्द मध्ये नं ‘आलोचना’ व ‘समालोचना’ दकसिबे लिक्क लाःगु निगू शब्द खः । थ्व निगू शब्दया अंग्रेजी शब्द Criticism हे खः । तर व्यवहारय् थ्व स्वंगू शब्द ‘आलोचना’, ‘समालोचना’, ‘समीक्षा’ प्रयोगय् छुंछुं कथंया भिन्नता खनेदु । गथे – समीक्षा–वैठक धाइ, तर आलोचना वा समालोचना–वैठक धाइमखु । अथे हे आत्मालोचना, आत्मसमीक्षा धाइ, तर आत्मसमालोचना धाइमखु । आलोच्य – विषयवस्तु अथवा आलोच्य–ग्रन्थ वा सफू धाइ, तर समालोच्य विषयवस्तु वा समालोच्य–ग्रन्थ वा सफू धाइमखु । अथे हे समीक्ष्य–विषयवस्तु वा समीक्ष्य–ग्रन्थ वा सफू धायेगु उलि प्रचलन मदु । थथे हे बजेट–समीक्षायात बजेट–आलोचना वा बजेट–समालोचना धाइगु प्रचलन मदु । साहित्यिक आलोचना च्वइम्हेसित साहित्यिक आलोचक धाइ, साहित्यिक समालोचक नं धाइ, अथे हे साहित्यिक समीक्षक नं धाइ । ‘समीक्षक’ वा ‘समालोचक’ धायेबलय् स्वयां ‘आलोचक’ धायेबलय् मनूतय्सं भतीचा मेगु हे भावं ‘हारांम्ह’, ‘कचकच याइम्ह’, ‘वादविवाद’ वा ‘विरोध याना जुइम्ह’, ‘अन्याय सहमयाइम्ह’, ‘दृढ स्वभावयाम्ह मनू’, ‘विद्रोही मनू’, ‘थःगु स्वतन्त्र विचारधाराय् क्वातुम्ह’ धैगु मनोभावना तयाः थुइकी । उकिं थाय्बाय् स्वयाः प्रचलित परम्पराकथं आलोचना, समालोचना वा समीक्षा शब्द थ्व कार्यपत्रय् छ्यलेगु जुइ ।

३. साहित्यया महत्व

साहित्य थीथी ईया मनूतय्गु स्थिति अनुभव व चिन्तनया आलेख खः । थुकी मनूतय्गु थीथी जीवन स्थिति, सांस्कृतिक उपलब्धि रीतिनीतिया मूल्यांकन दइ । उकिं साहित्य हे छुं नं राष्ट्रया प्रामाणिक इतिहास खः । साहित्यं परम्पराया संरक्षक व युगया प्रतिविम्ब खः । साहित्य ब्वमिपिन्त व्यापक चेतना इनाः बियाः चेतनशील यानाबिइ । साहित्यया चेतना हे जीवनया चेतना खः । साहित्यपाखें हे झीपिं जीवनया लिक्क लाइ । झीसं साहित्यया अध्ययन याइगुया कारण थ्व खः कि उगुपाखें झीसं जीवनया जटिल परिस्थितिया नं अनुभूत जुइ । साहित्यकारं थःगु जीवन अनुभूतिया हे व्यक्त याइ । व स्वयं जीवन व जगत्या द्रष्टा जुइ, थःम्हं स्यूगु खँयात व्यक्त याइ । उकिं साहित्य समाज व देशया साक्षात परिचय खः । गुगु देशया समाज व्यवस्था गथे च्वं धैगु सिइकेत अनयागु साहित्यं बांलाक क्यनी । समाजय् जुयाच्वंगु विकृति, विसंगति, शोषण, भ्रष्टाचार इत्यादिया चित्रण यानाः जनतायात चेतना बिइत हे साहित्य च्वइगु खः । साहित्यया महत्व व महत्ताया बारे थन छगू ऐतिहासिक घटना न्ह्यथने –

भारतया इतिहासय् नादिर शाह पर्सियाया शासकयात कठोरताया मूर्तिकथं थुइकेगु याः । धाइगु दु कि नादिर शाहं ई.सं. १७३९ स दिल्लीइ हताः याःबलय् दिल्लीया बादशाह शाह अलम तसकं ग्यात । नादिर शाहं तलवारं मनूतय्त पापां वंबलय् दिल्लीइ हिया खुसि न्ह्यानाच्वन । नादिर शाहया सेनापति नं थ्व काण्ड खनाः चकित जुल । तर नादिर शाहया उगु ज्या दिकेत वैगु विरुद्धय् छसः न्वंवाइपिं तकं सुं मन्त ।

दिल्लीया बादशाहया छम्ह मन्त्री साहित्यिक जुयाच्वन । वं थ्व हत्याकाण्ड सहयाये मफुत, अले थःगु ज्यानयात ल्हातिइ तयाः वं नादिर शाहयात थुकथं बिन्ति यात – “हजूरयागु प्रेमयागु तलवारं आः सुं नं मनूत ल्यनी मखुत । आः ला हजूरया लागि छगू हे जक उपाय दनि । आः हजूर हत्या याये धुंकाः हाकनं इपिं फुक्कसितं हाकनं म्वाकादिसँ अले हाकनं हाकनं हत्या यानादिसँ ।”
थ्व खँया प्रभाव हत्यारा नादिर शाहयात थुलि दुग्यंक लात कि वं स्यायेगु ज्या दिकेत तुरुन्त आज्ञा बिल अले हत्याकाण्ड दित । समाज सर्वनाशं बचे जुल । थुकथं समाजया रक्षा साहित्यं यात । थ्व घटनां समाज, राष्ट्रय् साहित्यया गुलि मू, महत्व व महान्ता यच्चुक सिइकेफु ।

४. आलोचनाया महत्व

मनूया जीवनय् आलोचनाया यक्को मू दु । ई नापनापं जीवनशैली पानावनी थें जीवनशैलीया नापनापं साहित्यया स्वरुप नं हिलावनी । न्हापायागु साहित्य व लिपायागु साहित्ययागु स्थिति पाइ । थुकिया अध्ययन आलोचनां याइ । थ्व खँ थन थुकथं न्ह्यब्वये – “क्वखं न्हाय्पं यंकल धायेवं, क्वःलिसे ब्वाँय् वनेमज्यू, न्हापा थःगु न्हाय्पं निं थियाः स्वयेमाः ।” थ्व धापू झीगु नेवाः समाजय् जक मखु, नेपाली समाजय् न्यंक नं समाजया अशिक्षित, अपठित गरिब वर्गंनिसें विद्वान्, अतिविद्वान्, बुद्धिजीवी, प्राध्यापक, ततःधंपिं नेता सकसिनं थौंतकं मद्दिक धायेगु हे यानाच्वंगु दनि । तर थ्व धापू गुलितक सत्य पायछि जू थ्व धाःसा थौंतकं सुनां सुनां हे बिचाः मयाःसे सकसिनं धायेगु यानाच्वंगु हे दनि ।

थ्व धापू अवश्य नं सही लँपुइ हयेत मनूतय्त ब्यूगु सल्लाह, उपाय, शिक्षा, आलोचना खः । थ्व भिंगु हे विचारं दयेकाःतःगु छुनाखँ खयेफु, तर थुकिं गुगु सन्देश बियाच्वन, व धाःसा तसकं गलत खः, सही सुझाव बिइगु स्वयां नं मूर्ख मनूतय्त झं हे मूर्ख यायेगु कुतः खनेदु । छु झीगु न्हाय्पं क्वखं यंके फइ ? यंकेगु आँट याइ ? थथे यायेगु वं बिचाः तक यायेफइमखु धाःसा झीसं थ्व खँय् छु हे बिचाः मयाःसे ‘न्हाय्पं छकः निं थियाः स्वयेमाः’ धायेगुया अर्थ छु जुल ? मनूतय्त चेतना थनाबिइगु जुल लाकि मूर्ख यायेगु जुल ? अथेसां थुकिया अभिप्राय धाःसा यथार्थवादी ज्ञानया हे लागि खः ।

थुकथं झीसं झीगु दैनिक जीवनया हरेक ख“य् क्वथीक अध्ययन यानाः तार्किक जीवन हनेगु यात धाःसा झीगु जीवन गलत ढंगं न्ह्याकेमाली मखु । थजाःगु यथार्थवादी सही ज्ञान सही आलोचना जक कायेफइ । सही आलोचनां मनूतय्गु जिन्दगी सहीकथं न्ह्याकेत ग्वहालि याइ धाःसा गलत आलोचनां मनूतय्त गलत लँय् यंकेत प्रेरित याइ ।

थौं नीछगूगु सदिलय् थ्यनाः विश्वय् ज्ञान–विज्ञानया विकास यक्को च्वजाये धुंकूसां अन्ध–विश्वास, अन्ध–रीतिरिवाज, अन्ध–परम्परा, अन्ध–संस्कार–संस्कृतिया अन्ध–प्रयोग आदिपाखें ग्रस्त झीगु समाज धाःसा थौंतक थुकिं मुक्त जुइफुगु मदुनि । झीगु मन–मस्तिष्कय् विज्ञानं हाकाये मफुनि । विज्ञान केवल पिने द्यतनय् जक ल्यहें पुयाच्वंगु दु । उकिं विज्ञानयाम्ह विद्यार्थी हे जूसां वैके मचायेक अन्ध–व्यवहार संस्कारगत रुपं थानाच्वंगु हे दनि । गबले तक झीगु सोचाइ झीगु चिन्तन विज्ञानमुखी जुइमखुनि, झीके खास परिवर्तन वइ मखुनि । उकिं प्रगति नं जुइ मखुनि । प्रगतिया लागि परिवर्तनया अनिवार्य आवश्यकता दु । झीके परिवर्तन मवःनिगु कारणं हे झी प्रगति जुइमफुगु खः । प्रगतिया लँय् न्ह्यावनेत हे झीत अनुसन्धान व आलोचनाया आवश्यक जूगु खः । स्वस्थ आलोचनाय् थजाःगु शक्ति दु, गुकिं ततःधंपिं नेता शासकतय्गु हत्या, हिंसा, युद्ध आदि तकं दिकाः शान्तिया वातावरण कायम यायेफु । थथे हे समाजय् व्याप्त जुयाच्वंगु विकृति विसंगतियात साहित्यय् साहित्यकारं चित्रण यानाबिल धाःसा आलोचकं थ्व साहित्य बःकयाः समाजया ठग, फटाहा प्रजातन्त्र प्रगतिशील धाःपिं नेता, कार्यकर्ता, कवि–लेखक, गीतकार, गायक फुक्क फुक्कसित पाठकया न्ह्योने हयाः भण्डाफोड यानाबिइ, सशक्त चेतना थनाः जनतायात चेतनशील यानाबिइ । उकिं नं आलोचनाया महत्व असीमित दु ।

आलोचनाया तीव्रतम रुप आन्दोलन खः । थ्व हे कारणं अमेरिकाया पूर्वराष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पया उत्तर्राद्ध कालय् अमेरिकाय् हाकु जातिया छम्हेसित छम्ह अमेरिकी प्रहरीं पुलिं क्वत्यला निर्मम ढंगं स्याःगुया विरुद्धय् विश्व न्यंक जूगु तीव्रतम आलोचनाकथं तीव्र आन्दोलन जुयाः अन्ततः अमेरिकी प्रहरीतसें व राष्ट्रपतिंतकं सीम्हेसिया काय्याके क्षमा फ्वनेमाःगु परिस्थिति वःगुया कारण नं आलोचनाया अदम्य शक्तिं यानाः हे खः । उकिं गुगु समाजय् आलोचनायात प्राथमिकता बिइगु परम्परा दु, उगु समाज स्वस्थ सन्तुलित व विकास जुइ, शान्ति दइ ।

बुद्ध विश्वय् हे न्हापांम्ह छम्ह आलोचक खः । बुद्धं उगु इलय् समाजय् प्रचलित परम्परागत जनविरोधी समाजया प्राचीन परम्पराया विद्रोह यानाः समाजय् शान्ति स्थापना यायेगु तातुनाः थःगु हे बिस्कं धर्मया संगठन नीस्वनाः बिस्कं हे न्हूगु समाज निर्माण याःम्ह महान् क्रान्तिकारी व्यक्ति खः ।

५. साहित्यय् आलोचनाया महत्व

आलोचनाया विकास केवल आलोचनाया हे जक विकास यायेगु मखुसे साहित्यया विकासया लागि जुइमाः, साहित्यया विकास केवल साहित्यया लागि हे जक मजूसे समाज व देशया विकासया लागि जुइमाः । थुकी हे आलोचनाया सार्थकता दइ ।

साहित्यिक रचना व आलोचनाया तसकं क्वातुगु स्वापू दु । साहित्यिक रचना खुसि खःसा आलोचना उगु खुसियात पायछिकथं न्ह्याकेत खुसिया जवंखवं दुगु किनारा (सि) खः । खुसियात न्ह्याये दयेवं गाः । वैगु ज्या न्ह्यायेगु खः, न्ह्याथें नं न्ह्यानावनी । तर किनारयागु तःधंगु जिम्मेवारी, कर्तव्य, उत्तरदायित्व दु कि खुसियागु थ्व स्वच्छन्द न्ह्यायेगु पहलं जनधन यक्को क्षति जुइफुगुलिं  किनारां खुसियात थःम्हं धैथें न्ह्याकाः धनजनया नोक्सानं बचे यायेत नियन्त्रणय् तयेगु फक्को कुतः याइ । थुकथं स्वयेबलय् समाजय् आलोचनाया महत्ताया खँ यक्को दुगु सिइदु । साहित्यय् नं आलोचनां जन–समाजयात गलत ल“य् यंकीगु जन–विरोधी अस्वस्थ साहित्ययात नियन्त्रणय् तयाः स्वस्थ जनहित कल्याणकारी साहित्य निर्माणया लागि बांलाःगु ल्वःगु वातावरण दयेकेगु ज्याय् तिबः बिइ । थुकथं छम्ह आलोचकया उत्तरदायित्व भाषा–साहित्य समाजय्, राजनीति, धर्म, शिक्षा, फुक्क क्षेत्रय् नं तसकं गम्भीर झ्यातु जू । उकिं न्ह्याग्गु विषयया अध्ययन लिपा उगु विषययात कयाः मूल्यांकन यायेगु ल्याखं छगूकथंया अध्ययन पद्धति दयाच्वनी, गुगु आलोचना पद्धति खः । थ्व खँयात प्रा.माणिकलाल श्रेष्ठजुं थथे धयादीगु दु – सिर्जना व समालोचनाया सम्बन्ध खुसिया लः व घाटया थें खः । खुसिया लः हे मन्ह्याःसा घाटया छुं मतलब मदु, खुसि दयाः हे घाट दत, अथे हे साहित्य व कला दुगुलिं हे जक समालोचना पिदन । हानं घाट मदुसा खुसि मखुथे मथुखे न्ह्याये यः । घाटं खुसियात खःगु लँय् लाकाः तःथें समालोचनां साहित्ययात लँपु लिकातइ । बरु समालोचना सिर्जनाया उत्साहयात अप्वः चिइत सन धायेव खुसिं घाट तछ्याःथें नियन्त्रण चबुनाः वनी । (श्रेष्ठ, १०८८ः१७)  

यदुनाथ खनालजुं नं साहित्य व आलोचना बारे थुकथं धयादिल – उत्कृष्ट साहित्य व व्यापक बौद्धिक वर्गया अस्तित्व हे साहित्यिक आलोचनाया सामाजिक आधारशिला खः । उत्कृष्ट साहित्यया अभावय् आलोचना निरर्थक जुइ, आलोचना ब्वनीपिं व्यापक रसिक वर्गया अभावय् आलोचना हाकनं अरण्यरोदन थें जुइ । (खनाल, वि.सं. २०३४ः३०)

साहित्यय् आलोचनाया महत्वयात कयाः सन् १७९८य् नाइल युद्धय् जूगु ऐतिहासिक वास्तविक घटनाया छपु कविता थन न्ह्यथने । क्यासाबियन्का धैगु विश्व प्रसिद्ध छपु अंग्रेजी कविता खः । थ्व छम्ह मचाया नां खः । थ्व कविताया कवयित्री Felicia Hemans (१७३३)जुं च्वयादीगु थ्व कविताय् फ्रेन्च नाभी व ब्रिटिस नाभी दथुइ जूगु सामुद्रिक युद्धया चित्रण जुयाच्वंगु दु । फ्रेन्च ध्वाँय्या जहाजया क्यापटेनया काय् क्यासाबियन्का खः । सन् १७९८य् जूगु धात्थेंयागु थ्व घटनाय् आधारित थ्व कविता सन् १८२६स च्वगु खः । उगु समुद्रया युद्धय् वंबलय् बौम्ह थः काय् क्यासाबियन्कायात – जिगु स्वीकृति मकायेकं छ थ्व थासं गनं वनेमते – धका आदेश बियातःगु खः । लिपा युद्धय् उगु जहाज च्यात, जहाजया मिं मचायाथाय् न्ह्यान्ह्यां वन । व मचा ग्यानाः चिल्लाय् दनाः थः बौयाके उजं कायेत धाल, – ‘बाः † जित उजं ब्यु, जि थनं बिस्यूं वने †’ तर बौम्हेसिगु छुं सः मवल । मचां चिल्लाय् चिल्लाय् दनाः उजं फ्वफ्वं थःगु महत्वपूर्ण जिन्दगी अन हे जहाजय् फुकल ।

थ्व कविताय् कविजुं उम्ह मचाया मृत्युयात तसकं वीरतापूर्ण मृत्यु वरणयाम्ह मचा धकाः अति प्रशंसा यानाः व मचाथें अनुशासितम्ह आज्ञाकारी मचा मेपिं सुं हे मदु धकाः धाःगुयात लिपा छम्ह उगु कविताया आलोचकं ‘व क्यासाबियन्का मचा थें मूर्ख मचा संसारय् सुं हे दइमखु’ धकाः आलोचना यात । थुकिं आलोचना धैगु कवितायात सही बिचार बिइम्ह छम्ह निर्देशककथं महत्वपूर्ण जू । नेपालभाषायाम्ह छम्ह नांदंम्ह निबन्धकार ठाकुरमान शाक्यजुं नं थ्व हे कवितायात कयाः अनुशासनया विरुद्धय् नांगु छपु निबन्ध च्वयादिल । थ्व निबन्ध ने.सं. १०९० स पिदंगु वय्कःयागु फुतिफाति नांगु सफू दुने दु । थुगु च्वसुइ वय्कलं उम्ह क्यासाबियन्का मचायात संसारय् दकसिबे तःधंम्ह अनुशासित मचा धायेगु पलेसा संसारय् दकसिबे मूर्ख मचा धयादीगु दु ।

ठाकुरमान शाक्यजुयागु थ्व ‘अनुशासनया विरुद्धय्’ नांगु च्वसुया तःधंगु अर्थ व महत्व दु । देश व जनताया भिंया लागि अनुशासनया विरुद्ध यायेमाःगु खँ वय्कलं धयादीगु दु । विश्वं शिक्षा बियाच्वंगु अनुशासनया पालना यायेमाःगु पुलांगु परम्परागत मूल्यमान्यताया विरुद्धय् नं वनेमालियः धैगु सन्देशतकं थुगु आलोचनां बियातःगु दु । उकिं अनुशासनया महत्वया बारे भजन यायां देशया व जनताया स्थिति भज्यंगुया थ्व छगू तःधंगु आलोचना खः । थुकथं आलोचकया स्वस्थ–आलोचनां गलत परम्पराकथं ज्ञान कयावयाःच्वंपिंत स्वस्थ वैज्ञानिक विचारं प्रभावित यायेगु शक्ति बिइ । उकिं मनूतय्त समाजय् स्वस्थ–परिवर्तन यायेगु खँय् आलोचनां तःधंगु योगदान बिइ । नेपालभाषाया छम्ह नांदंम्ह आलोचक माधवलाल कर्माचार्यजुं धयादीगु छगू प्रसिद्ध धापू थन न्ह्यब्वये :

“वास्तवय् साहित्यय् पारखी अर्थात् आलोचकया ज्या तःधं, महान् व उत्तरदायीपूर्ण खः । वयाके साहित्यया शक्ति व उपादेयता जक परिचालन यायेगु जक तागत दइगु मखु, वरु युगया निर्माता, निर्देशक व परिचालक नं जुइगु शक्ति दु – थ्व पक्का खः ।” (कर्माचार्य, ने.सं. ११००ः१)

६. विश्व साहित्यिक आलोचनाया विकास–स्थिति

पाश्चात्य साहित्यय् आलोचनाया सुरुवात प्लेटो (४२७–३४७ ई.पू)निसें जूगु मान्यता दु धाःसा पूर्वीय साहित्यय् ई.पू. न्हापांगु सदीयाम्ह आचार्य भरतमुनिंनिसें जूगु मान्यता बियातःगु दु । हिन्दी साहित्यय् आलोचनाया वास्तविक प्रारम्भ बदरीनारायण चौधरीयागु ई.सं १८८२स च्वयातःगु प्रेमधनयात मान्यता दुथें (वर्मा, इ.सं. १९८५ः९७) नेपालय् खस–नेपाली साहित्यया न्हापांम्ह आलोचककथं मोतिराम भट्टयात नालाः वय्कलं च्वयादीगु वि.सं. १९४८यागु कवि भानुभक्ताचार्यको जीवन चरित्रयात नालाःतःगु दु । थौं विश्वय् साहित्यिक आलोचनाया स्थिति चरम विकसित अवस्थाय् थ्यनेधुंकूगु दु । थुगु अवस्थाय् विश्वय् साहित्यिक आलोचनाया तःगू नामं खनेदयेधुंकूगु दु, गुगु थथे दु –

१. प्रभावात्मक आलोचना २. व्याख्यात्मक आलोचना ३. शास्त्रीय आलोचना ४. मनोवैज्ञानिक आलोचना ५. ऐतिहासिक आलोचना ६. मार्क्सवादी प्रगतिवादी आलोचना ७. चरित्रमूलक आलोचना ८. निर्णयात्मक आलोचना ९. वैज्ञानिक आलोचना १०. आध्यात्मिक आलोचना ११. विवेचनात्मक आलोचना १२. आदर्शात्मक आलोचना १३. आत्मप्रधान आलोचना १४. प्रयोगवादी आलोचना १५. समसामयिक आलोचना १६. अनुमानात्मक आलोचना १७. व्यक्तिवादी आलोचना १८. बाह्यवादी आलोचना १९. डाइस्पोरा आलोचना २०. लैङ्गिक आलोचना २१. विश्लेषणात्मक आलोचना २२. संयोगात्मक आलोचना २३. आन्तरिक आलोचना २४. बाह्यालोचना २५. दार्शनिक आलोचना २६. नैतिक आलोचना २७. सौन्दर्यात्मक आलोचना २८. ऐन्द्रिक आलोचना २९. अविचल आलोचना ३०. गद्यात्मक आलोचना ३१. प्रारुपात्मक आलोचना ३२. सामाजिक आलोचना ३३. सांस्कृतिक आलोचना ३४. हरित आलोचना ३५. पर्यावरणीय आलोचना ३६. विशुद्ध आलोचना ३७. पाठक–मैत्री आलोचना ३८. उत्तरआधुनिक आलोचना ३९. नाभिकीय आलोचना ४०. मनोविश्लेषणवादी आलोचना ४१. भाषापरक तथा शैलीवादी आलोचना ४२. मिथकीय आलोचना ४३. संरचनावादी आलोचना ४४. अन्तपठियता आलोचना ४५. नैसर्गिक आलोचना ।

विश्वय् थौं साहित्यिक आलोचनाया प्रयोग व प्रचलनय् थुकथं व्यापकता वयाः आलोचनाया स्थिति चरम उत्कर्षय् थ्यंकाः आलोचनाया मृत्यु, जूगु ख“ तकं वयेधुंकूगु अवस्थाय् झीगु नेपालभाषा साहित्यया आलोचनाया स्थिति बारे अध्ययन–अनुसन्धान यायेमाःगु अत्यन्त आवश्यक जू ।

७. नेपालभाषा साहित्यिक आलोचनाया पूर्व–अध्ययन

७.१) कमलप्रकाश मल्लयागु विचार

नेपालभाषा साहित्यिक आलोचनाया पृष्ठभूमि व विकासयात कयाः अनुसन्धानविद् डा.कमलप्रकाश मल्लजुयागु थनिं ५४ दँ न्ह्यो नःलिस्वना (आलोचना–संग्रह १०८७) सफूया दुनेच्वंगु सफू न्ह्यथना शीर्षकयागु अनुसन्धानात्मक प्रबन्ध नेपालभाषाया साहित्यिक आलोचनाया लागि तस्सकं न्ह्यथने बहःगु मूल्यवान् कृति खः । थुकी मल्लजुयागु दुकुलुगु अध्ययनशीलता, अनुसन्धान ज्याया क्षमता, उच्च बौद्धिकता व वय्कःया प्राज्ञिक व्यक्तित्वया नमूनाकथं ब्वयेफयाच्वंगु दु । थ्व च्वसुइ डा.मल्लजुं झिंच्यादँया (१८) नेपालभाषा साहित्यिक आलोचनाया स्थिति न्ह्यब्वयादीन्ह्योया पूर्वस्थिति बारे थुकथं धयादीगु दु —

साहित्य सृजना मजुइकं समालोचनाया स्वतन्त्र सत्ता दये फैमखु । नेपालभाषा वाङ्मयय् समालोचना, साहित्य दर्शन, काव्य, रस, ध्वनि, अलंकार, नाटक आदिया चर्चा मदुगुलिं नं थ्व सिद्ध जूवइ कि झीगु भाषाय् झी आज्जुपिनिगु ज्या रचनात्मक जुयाः नं सृजना प्रधान मजू, सफू तःगु दयाः नं साहित्य म्ह हे जक दु, झी आजुपिं प्रतिभाशाली जुयाः नं व प्रतिभा थःगु भाषाय् आपालं आसाकुतिकथं जक पिब्वयाथकूगु दु । (मल्ल, १०८७ः२७)

वय्कलं ने.सं. १०६९ बछलां ‘धर्मोदय’ पत्रिकाय् पिदंगु रत्नध्वज जोशीयागु ‘धर्मोदयया कहानीत’ नांगु आलोचना–च्वसुयात नेपालभाषा साहित्यया दकसिबे न्हापांगु आलोचना तायेका थुकिया च्वमि रत्नध्वज जोशी स्वयां न्ह्यो नेपालभाषा साहित्यय् सुं आलोचक मदुगु व वय्कः हे न्हापांम्ह आलोचकया मान्यता बियाः थ्व हे आलोचना च्वसुंनिसें १८ दँतकया दुने नेपालभाषाय् साहित्यया आलोचनां छु उपलब्धि प्राप्त यात धैगु ख“य् वय्कलं थुकथं थःगु धापू न्ह्यथनादीगु दु –

रत्नध्वज जोशीजुयागु नेपालभाषाय् आलोचनाया १८ दँया बाखनय् दुथ्याःपिं आलोचक व लेखकत गाक्कं दु । तर आलोचनायात छगू बौद्धिक साधनाया (intlleectual discipline) रुपय् वा छगू उत्तरदायित्वपूर्ण शैक्षिक चिन्तन (academic pursuit) या रुपय् नीयानाः आलोचना च्वःपिं व्यक्तित म्ह हे जक खनेदु । (मल्ल, १०८७ः१३८–१३९)

झीगु भाषाय् च्वयातःगु आपा धैथें आलोचना व्याख्या–प्रधान जुयाः छगू छगू कृतिया बेग्ला बेग्लै टीका–टिप्पणी थें जूगु दु गुकिं यानाः धात्थेंया अर्थे ‘आलोचना’या निर्भिक विकास मजुसे टीका–टिप्पणी व व्याख्याया स्तरे झीगु आलोचना–साहित्य थिकिथिकि पना च्वन तिनि । आलोचक कविया टीकाकार मखु । गुगु अर्थे आलोचना छगू पृष्ठभूमी छगू कृतिया साहित्यिक मूल्यांकन ज्वीमाःगु खः व अर्थे झीगु साहित्यया मूल्यांकन यायेगु ज्याय् आलोचना गाकं लिकुना च्वंगु दु । झीगु साहित्ये आलोचकं पारखिया थाय् काय्गु ल्यं हे दनि । आःतक आलोचक छम्ह सहृदयी पाठक जुयाः कवि व लेखकतनाप च्वना च्वन । तर वं थःगु सः ताय्दय्क लःयात लः दुरुयात दुरु धका छुट्टे यानाः क्यना बी मानि । (मल्ल, १०८७ः१४२–४३)

२५ दँ  लिपा ने.सं. १११६ थ्यंकाः ‘पलिस्था’ यात बियादीगु छगू अन्तर्वार्ताय् वय्कलं थुकथं धयादिल –

नेपालभाषा साहित्यय् नं झिझांमझां दनाच्वंगु धाये मछिंथें च्वं । अले समालोचना नं झिझांमिझां दंगु जिं महसूस मयाना । छाय्धाःसा यक्वसिया साहित्यिक कृति नं पिहाँ वयाच्वंगुु दु । उपन्यास, नाटक, कविता, कहानी, निबन्ध थ्व फुक्कं विधाय् ल्याय्म्हतय्सं, सिद्धहस्त लेखकपिंसं यक्व कृति पिकयाच्वंगु दु । मुख्य छु धाल धाःसा गुलि कृति पिहा“वल थुकिया चर्चा–परिचर्चा यायेगु झीगु समाजय् उलि चलन मदु । यदि गनं छगू मेगु भाषा वा साहित्यय् तसकं महत्वपूर्णगु उपन्यास वा न्हूगु उपन्यास पिहाँ वल, न्हू बाखं पिहाँ वल, नाटक पिहाँ वल वा कविता संग्रह पिहाँ वल धाःसा उकिया गुलि चर्चा–परिचर्चा व छलफल जुइ ततःसलं वादविवाद पिहाँ वइ अथे चर्चा–परिचर्चा यायेगु, सफू न्यानाः उकिया बारे छलफल यायेगु, पुचः पुचः मुनाः क्यबय्, रेष्टुराँय्, कफि हाउसय्, सोसाइटी वा थीथी समूहलय् मुनाः थ्व सफू, थुगु मुना थुगु कारणं यः, थुगु कारणं मयः, थ्व सफू थय् जुयाः बांलाः थ्व उपन्यास, धुस्वांया उपन्यास, थय् जुयाः बांमलाः वा पूर्ण बहादुर वैद्यया कविता थय् जुयाः बांलाः वा दिनेश भुजूया नाटक न्हूगु किसिमं प्रयोग जूगु दु वा लक्ष्मण राजवंशीया बाखं थपाय् च्वः बांलाः धकाः धैगु थ्व चर्चा–परिचर्चा यायेगु झी उलि चलन मदु । वास्तवय् जिं स्वयेबले थ्व प्रक्रिया सुथांमलाकं स्वस्थ समालोचना विधाया विकास जुइमखु । (मल्ल, १११६ः३८)

७.२) प्रा.माणिकलाल श्रेष्ठ (ने.सं. १०५२–११४१) – ने.सं १०८७ स डा. कमलप्रकाश मल्लजुं सम्पादन यानादीगु नःलिस्वना (१०८७) आलोचना सफू पिदंगु दच्छिलिपा ने.सं. १०८८स प्रा.माणिकलाल श्रेष्ठजुयागु समालोचनाया सिद्धान्त (१०८८) च्वसापासापाखें पिदन । उगु सफुलिइ नेपालभाषाया समालोचना साहित्य शीर्षकयागु छगू अध्यायलय् प्रा.श्रेष्ठजुं धयादीगु दु –

आःतक खनेदुगु तथ्यांककथं नेपालभाषाय् दकलय् न्हापांगु समालोचनात्मक लेख रत्नध्वज जोशीया धर्मोदयया कहानीत खः । (श्रेष्ठ, १०८८ः१७३)

थौंसिकं सच्छिदँ मयाक न्ह्यो झिंगुंगूगु शताब्दीया दथुपाखे अंग्रेजी साहित्यया नांजाःम्ह कवि व समालोचक म्याथु आर्नल्डं छक्वः धाःगु खः – “यूरोपयात थौं दकले माःगु वस्तु समालोचना खः अले थ्व हे वस्तु अंग्रेजी साहित्यय् दकले मदु ।” अंग्रेजी साहित्यबारे सच्छिद“ न्ह्यो धयातःगु थ्व जोया स्थिति थौंकन्हे नेपालया साहित्यिक क्षेत्रय् खनेदयाच्वन । विश्वय् निसःदँ  न्ह्योनिसें ज्ञानया विभिन्न विषय, दर्शन, इतिहास, कला, साहित्य, विज्ञान, फुक्कलिसे वयाच्वंगु न्हूगु प्रवाह, न्ह्याग्गु वस्तुयात नं गथे खः अथे खंकेगु कुतः अर्थात् समालोचनात्मक भावना झीगु देशय् बांलाक आःतक नं मन्ह्याःनि । ज्ञानयात धात्थें हे न्ह्याकेगु जूसा न्ह्यागुं वस्तु व विषययात समालोचनाया मिखां स्वयेमाः । झीथाय् थौंकन्हे नेपालया साहित्य व कलाया क्षेत्रय् दकले विकास मजूगु पक्ष समालोचना खः । (श्रेष्ठ, १०८८ः८)

झीथाय् थौंकन्हे नेपालया साहित्य व कलाया क्षेत्रे दकले विकास मजूगु पक्ष समालोचना खः । निम्ह प्यम्ह नांजाःपिं समालोचकपिं पिहाँ वोगु दु, अमिसं सुं लेखक वा कलाकारयात गुकथं मूल्यांकन यानाः बिल, छुं कलाकृति गुलि ग्यं धया बिल उकियात हे साहित्यिक क्षेत्रे मान्यता बिइ माला च्वन । (श्रेष्ठ, १०८८ः८)

थौं नं नीस्वदँ  न्ह्यो वय्कलं बियादीगु बिचाः कथं  –

झीगु भाषाय् समालोचनात्मक साहित्य वा समालोचनात्मक गतिविधिया नीस्वनेगु अवधिइ पिहाँवःगु अग्रज समालोचकपिसं साहित्यिक जगतया व समालोचक समूहया स्वयंस्फूर्त नेतृत्व कायेमफुगु कारणं नेपालभाषाया समालोचनात्मक गतिविधि छगू निश्चित परम्परा स्वनेमफुत । थ्व हे कारणं छगू वा अनेक समालोचना–प्रवाह नं निश्चित रुपं पिदने मफुत । धात्थें धायेमाःसा नेपालभाषाया सुं नं समालोचकया समालोचना पद्धति थ्व हे धका धाये मछिं, धाःसां विवाद मुक्त जुइमखु । (श्रेष्ठ, ने.सं. १११०ः२५)

वंगु झण्डै प्यंगू दशकया अलमलं छगू निश्चित समालोचनात्मक प्रवाह व क्वातुगु समालोचनाया परम्परा निस्वने मफुसां थौं व्यक्तिगत स्वापू व मोहया गालं समालोचनायात थकाये फइगु वातावरण वःगु दु । आपालं लेखकपिनि साहित्यिक साधनां झीगु भाषाय् छुं भतिसां सिर्जनात्मक साहित्यिक कृति मुनेधुंकूगु दु । विभिन्न मनूतय्सं थःथःगु विचार व मत दयेके धुंकल । थुगु ध्रुवीकरण जुयावंवयाच्वंगु स्थितिइ बांलाक लँपु क्यनाः नेतृत्व बिइफुपिं समालोचकपिंसं झीगु भाषाय् समालोचकपिंत मार्गदर्शन बिइगु जक मखु, लेखकपिन्त नं थःगु उत्तरदायित्वप्रति सचेत यायेफैगु स्थिति वःगु दु । (श्रेष्ठ, ने.सं.१११०ः२६)

७.३) जगदीश चित्रकार (ने.सं.      )

नेपालभाषा साहित्यिक आलोचनाया स्थितिया अध्ययन यानादीम्ह मेम्ह आलोचक जगदीश चित्रकारजु खः । थ्वय्कलं पीच्यादँ न्ह्यो ने.सं. १०९३ स प्रकाशित नेपालभाषाया आलोचना : छगू विवेचना नांगु च्वसुइ थःगु विचार थुकथं न्ह्यब्वयादीगु दु –

७.३.१) झीगु भाषा–साहित्यय् गाक्कं विशिष्ट स्थान दुपिं आलोचकतय्गु च्वसाय् नापं च्वय् न्ह्यथनागु थेंजाःगु छगू सैद्धान्तिक व विवेचनात्मक निर्दिष्टता मदयाच्वन धाःसा मेमेपिनिगु च्वसाय् नं गाक्कं क्यातु पहया चिं लुयावइगु अस्वाभाविक मखु । गथे कि गुगुं कृतिया विश्लेषण यायेगु प्रसंगय् मू–रचनाय् हे मदुगु खँझो उदृत याना उदाहरण बिइगु, छगू हे लेखया छगू पंक्तिया दुनेच्वंगु निझो खँय् नं विरोधाभास खनेदइगु, मू–रचनाया स्पष्ट जूगु अर्थयात हे अनर्थ याना विश्लेषण (?) यायेगु आदि झी आलोचकतसें आलोचनायात नी याना मस्वःगु वा इमिके बौद्धिक सजगता मवनिगुया चिं खः ।

७.३.२) आलोचनाया मेगु समस्या खः बौद्धिक निरपेक्षता व निर्भिकताया अभाव । थुकिया कारण कवि–लेखक व आलोचक जोलिंजो जुयाच्वंगु, अले झीगु साहित्यिक गतिविधिया सीमित स्थानीयतां यानाः झी दथुइ दयाच्वंगु निकटतम वैयक्तिक सम्पर्क नं खः धैगु गुलिस्यां विचार दु । शायद थ्वहे कारणं नं जुइ गुलिस्यां थः धात्थेंया नां सुचुकाः मेगु हे नां छुनाः सुला–सुला याइगु आलोचनाया नं परम्परा खनेदुगु (थजाःगु चहःपहः झीगु भाषाय् स्वयां नेपालीइ आपाः खनेदु) ।

७.३.३) तर झी गुलिं आलोचकतसें न्हापाया हे पुलां मिखां स्वयेगु बानीं यानाः झी गुलि नलि आलोचकतसें यागु निर्भिक आलोचनात्मक कुतःयात नं ‘तुति ज्वना सालेगु’ प्रयास हे जक खनाच्वन । थजाःगु दृष्टिकोण आलोचनायात न्ह्याबलें ‘हँय् काये ला ख्ये“ काये ला’ स्थितिइ हे जक कुनातयेगु दुराग्रह खः । (चित्रकार, १०९३ः२६–२७)

७.४) माधवलाल कर्माचार्य

नेपालभाषा साहित्यिक आलोचनाया स्थितिया बारे नेपालभाषाया तसकं च्वजाःपिं आलोचकपिंसं थःथःगु दृष्टिकोणकथं विस्तृत अध्ययन यानादीधुंकूगु दु । थ्व बारे नेपालभाषाया आलोचक माधवलाल कर्माचार्यजुयागु स्वीच्याद“ (३८ वर्ष) न्ह्योयागु विचार थथे दु –

आलोचना याइपिंसं आलोचना यानामब्यूगुलिं साहित्य मनंतुना थें ब्वलने मफइच्वन अले प्रतिभादुपिं च्वमितसें नं फुगु चाःगु योगदान बिइत मन ह्वयेका च्वनेमफइच्वन धैगु खँ छुं ई न्ह्योनिसें तायेदइवइच्वंगु खः । भाषा साहित्यय् आः न्हापासियां अप्वः हे च्वमित दयेधुंकूगु, पत्रपत्रिकात नं तःगु मछि पिहाँ वयेधुंकूगु, अले उच्च शिक्षा समेतं थ्व भाषाय् कायेदये धुंकूगु जुयाः पिहाँ वःगु रचना विशेषयागु चर्चा–परिचर्चा यायेगु अवसर यथेष्ट दयेधुंकूगु इलय् नं थथे गुनुगुनुं नुगःखँ ग्वानाच्वनेमाःगु स्थिति छाय् ल्यनाच्वन अले थुकियागु औचित्य छु बिचाः याये बहजू । (कर्माचार्य, ने.सं. ११०५ः१)

लिपा वय्कलं थौं नं स्वीनिद“ न्ह्यो ‘खेलुइताः’यात बियादीगु छगू अन्तर्वार्ताय् थथे धयादीगु दु –
समालोचना धयागु साहित्य ब्वलन धायेवं ब्वलनीगु खः । साहित्य ब्वमलंकं समालोचना विधा ब्वलनीगु मखु । थ्व ल्याखं साहित्य न्हापा स्वयां यक्को ब्वलने धुंकल । यक्को महारथीतसें जीवन पाना दिवंगत नं जुयाः वने धुंकल । उकिया ल्याखं समालोचना नं थहाँ वयाच्वंगु दु, अनेक लेखकयात प्रतिस्थापित यानाः दिशाबोध यानावयाच्वंगु दु । थ्व खँ  समालोचनात्मक टिप्पणी जक मखु समालोचकतय्गु दिनानुदिन जुयावयाच्वंगु संख्यात्मक वृद्धिं नं स्पष्ट याः । थुकियागु उपलब्धि खः, विभिन्न लेखकतय्त न्ह्योने हयाच्वंगु दु । थीथी कृतियागु मूल्यांकन यानाः साहित्यय् गति हयेगु परिपाटी न्ह्यानावयाच्वंगु दु । तर छगू मचाः मगाःगु थें छता जित छु तायाच्वंगु दु धाःसा थ्व परिपाटी खालि त्वाच्चतिच्च टिप्पणी यायेथें जक जुयाच्वंगु दु, पूवंक ऐतिहासिक सामाजिक व आर्थिक पृष्ठभूमी कृतिकारयागु पारिवारिक व सामाजिक पृष्ठभूमिइ, थ्व कृतियात व न्ह्योयागु मेमेगु कृतित ल्वाकाः मूल्य वा विचार प्रतिस्थापित यायेगु परम्परा मवःनि । अले व समालोचनाया आधार छु, व छाय् गुगु किसिमं तर्कसंगत जू, उकियागु पुष्टि यायेगु कुतः जूगु खने मदुनि । अथे जूगु शायद उलिग्यंक साहित्य ब्वलने मधुंकूगनिगु जुयाः नं जुइफु । नत्रसा, समालोचनायात चिकित्सकं याइगु निदानलिसे लनेगु जूसा समालोचनायात डाक्टरं स्टेथेस्कोप आदि यन्त्र विशेषं परीक्षा यानाः निरीक्षण याइगु विधिलिसे तुलना याये मास्तिवः । छगू पद्धति दु – चिकित्सकं नाडी ज्वनाः स्टेथेस्कोप तयाः थःम्हं थःम्हं थूथे ताःथें जक थथे खः धका धया छ्वया थें यत्थे वासः यायेगु । मेगु पद्धति दु – व नाडीं क्यनाच्वंगु प्रकृति व स्टेथेस्कोपं कनाच्वंगु प्रकृति, ग्राफय् दृश्यं रुपं सकसिगुं मिखाय् हयाबिइगु । न्हापा धयागु पद्धतिं चिकित्सक जक Convince जूगु खने दयाच्वनी । लिपा धयागु पद्धतिं विरामीयात नं Convince याकाच्वनी । उकिं यानाः चिकित्सकं याइगु वासः उपचारय् विरामीयागु नं co-operation दयाच्वनी । झीथाय् ब्वलनाच्वंगु समालोचना विधाय् थ्व पद्धति न्ह्यामवःनिगु खने दयाच्वंगु दु । जिं स्वये, आःयागु जमानाय् न्हापां धयागु पद्धति स्वयां थ्व लिपा धयागु पद्धतियागु प्रवर्द्धन जुइमाः ला थे च्वं । थुकिं यानाः लेखक, पाठक व समालोचक स्वम्हसित थःथःगु स्थिति अवस्थिति बोध जुयाः स्वम्हसिगु सहलहनं साहित्य ब्वलनाः वनी ला धया थें च्वं । थुकिं कृति विशेषयागु लेखक विशेषयागु वास्तविक रुप प्रस्तुत जुयाः जीवन न्ह्याकेत नं ग्वहालि जूवनी । (खेलुइताः, ११०९ः१०९–११०)

७.५) जनकलाल वैद्य (ने.सं. १०५४)

थौं नं नीस्वदँ न्ह्यो थ्वय्कलं नेपालभाषा समालोचना विधा नांयागु अनुसन्धानात्मक च्वसुइ नेपालभाषा समालोचना विधाया उत्पत्ति विकासक्रमय् खनेदुगु समस्यायात कयाः थःगु धारणा थुकथं ब्वयादीगु दु –

नेपालभाषा समालोचना विधाय् अझ नं सैद्धान्तिक पक्षया गहन समालोचनात्मक शास्त्रार्थ व चिन्तन मनन यानातःगु कृतिसिबें रचनाया मात्रा गुगुं कृति रचनाया गुगुं आंशिक पक्षया व्यावहारिक समालोचना च्वसुया बोझ अप्वयाः समग्रतः नेपालभाषा समालोचना विधा असन्तुलित जुयाच्वंगु अनुभव जू । थुखेरिखे दुस्वःझाइपिं न्हून्हूपिं प्राध्यापक व समालोचकपिंसं ध्यान बिइगु व गहन अध्ययन यायेमाःगु खनेदु । (वैद्य, १११९ः२३)

७.६) इन्द्र माली (ने.सं.१०६५–११४१)

नीस्वदँ न्ह्यो ‘पलिस्था’ पत्रिकाय् पिदंगु थ्वय्कःयागु नेपालभाषा समालोचना व समालोचकपिं नांगु च्वसुइ च्वयादीगु वय्कःया विचार थुकथं दु –

नेपालभाषा समालोचना साहित्यं थःगु बां क्यूगु थ्यंमथ्यं न्हय्गू दशक पुले धुंकल । थ्व अवधी दुने आपालं समालोचकपिं खनेदयेके वये धुंकल । तर निरन्तरता, अध्ययनशीलता व संयमया अभावं याना आपालं समालोचकत थःगु ख्यलं तापानाः वने नं धुंकल ।

नेपालभाषा समालोचना साहित्य थःगु बां क्यूगु थ्यंमथ्यं न्हय्गू दशक पुले धुंकल । तर निरन्तरता, अध्ययनशीलता व संयमया अभावं यानाः आपालं समालोचकत थःगु ख्यलं तापाना वने नं धुंकल । समालोचना विधाय् जक च्वनाः थःगु प्रतिभा प्रखरित यानावयाच्वंपिं समालोचकपिं मध्ये रत्नध्वज जोशी, माधवलाल कर्माचार्य, माणिकलाल श्रेष्ठ, कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान प्रवृत्ति प्रमुख रुपं नां काये बहःजू । अथे हे डा.जनकलाल वैद्ययात नं काये ज्यू । डा.वैद्य अनुसन्धानपाखें प्रतिवद्ध जुया च्वंगु दु । डा.कमलप्रकाश मल्लं नेपालभाषा समालोचना परम्परागत विभाजन यानाः प्यंगूगु पुचःया रुपय् निरुपण यापिं समालोचकपिं मध्ये इन्द्र माली छम्ह त्वःताः मेपिंके उलि निरन्तरता खनेमदु । थ्वया लिपा खने दुपिं समालोचकत मध्ये नरमदेश्वर प्रधान, डा.चुन्दा वज्राचार्य, चन्द्रमान वज्राचार्य, प्रेमशान्ति तुलाधर, जनक नेवाः आदि खः । थुमिके प्राध्यापकीय आग्रह उप्वः खनेदु अले पाठ्यक्रम दुने लाःगु कृतिइ समालोचना च्वयाः विद्यार्थीवर्गयागु उपयोगिताय् उप्वः खनेदु अले पाठ्यक्रम दुने लाःगु कृतिइ समालोचना च्वया विद्यार्थीवर्गयागु उपयोगिताय् उप्वः क्वस्वयाच्वंगु दु । मल्ल के.सुन्दर समालोचकया रुपय् प्रतिस्थापित जूसां थौंकन्हे थ्व ख्यलं तापाना वनाच्वंगु दु ।

नेपालभाषा समालोचना व्यावहारिक स्तरं यथार्थय् अवतरण जूगु दु । समाजशास्त्रीय पद्धतिया समालोचना मुखरित जुयावनाच्वंगु दु । थुकिं यानाः समालोचना क्षेत्रय् छगू आभास लुइगु सम्भावना लुयावयाच्वंगु खनेदु । कन्हय् नेपालभाषा समालोचना साहित्य ग्यसुग्यनाः धिसिमिसि धायाः वनेफै धैगु भलसा कायेफु । (माली, ने.सं. १११९ः४९)

७.७) प्रा.प्रेमशान्ति तुलाधर (ने.सं. १०७२) –

नीनिदँ  न्ह्यो पिदंगु नेपालभाषा साहित्यया इतिहास (ने.सं.११२०) सफू च्वयादीम्ह थ्वय्कलं नेपालभाषाय् समालोचना छगू शीर्षकय् नेपालभाषाया समालोचना स्थिति थुकथं न्ह्यब्वयादीगु दु –

समालोचना विकासया शुरुया तुलनाय् थौं नेपालभाषाय् सैद्धान्तिक तथा व्यावहारिक समालोचनाया निगू पक्षय् नं ल्हाः न्ह्याकीपिं समालोचकत पिदने धुंकूगु दु । तर अथे खयाः नं व्यावहारिक समालोचनाय् गुलिसिनं ल्हाः न्ह्याकेगु याःगु दु, उलि सैद्धान्तिक समालोचनाय् याःगु मदु । अझ सैद्धान्तिक समालोचनाय् नं आधुनिक पाश्चात्य समालोचना पद्धतिसम्बन्धी अध्ययन चिन्तन यानाः च्वइपिं समालोचकत तसकं हे म्हो धायेमाः । थुकथं नेपालभाषाया समालोचनाया सिद्धान्त पक्ष कमजोर हे तिनि । फलतः समालोचनाया सैद्धान्तिकपक्ष कमजोर हे तिनि । फलतः समालोचनाया सैद्धान्तिक ज्ञान तथा विविध प्रवाह प्रवृत्तिया अध्ययन विश्लेषण यानातःगु सफूया रचना यानाः थौं समालोचना साहित्यया विकासया निंतिं आधारभूमि तयार यायेगु ज्या गुगु जुइमाःगु खः, व थौंतक नं बांलाक जुइफुगु मदुनि । अथे अ‍े नेपालभाषाया समालोचना ख्यलय् व्यावहारिक समालोचनाया ल्याः अप्वः खनेदुसां, थुकी नं सन्तोष कायेगु स्थिति मदुनि । छम्ह साहित्यकारया मुकं कृति वा छगू साहित्यिक विधाया वैशिष्ट्य वा साहित्यय् छगू प्रवृत्तियात कयाः पूवंक अध्ययन व अनुशीलन यानातःगु समालोचना तसकं हे म्हो जक दु । थुकिया थासय् छगू सफू, छपु प्याखं, अझ छपु बाखं वा निबन्धया तकं समालोचना च्वयेगु प्रवृत्ति अप्वः दु । अझ थज्याःगु समालोचनाय् नं समालोचकयात लाःगु निता प्यता प्रभाव ब्वयाः कर मेते यायेगु तकं ज्या जूगु दु । थुकथं गुगु अर्थय् समालोचना, छगू पृष्ठभूमिइ छगू कृतिया साहित्यिक मूल्यांकन जुइमाःगु खः व अर्थय् झीगु समालोचना न्ह्यज्याये फुगु मदुनि ।

थौं नेपालभाषाया समालोचनाय् विविध कथंया समालोचनात्मक पद्धतियागु प्रयोग जुइधुंकूगु दु सां थःगु हे अलग्ग समालोचनात्मक पद्धति धाःसा ब्वलंके फुगु मदुनि । नेपालभाषाया समालोचनाय् नं प्रगतिवादी समालोचनायात व्यापक यायेगु कुतः यानाच्वंगु दुसां थ्व नं छगू प्रयोगया रुपय् तिनि, प्रवाहया रुपय् न्ह्यायेफुगु मदुनि । नेपालभाषा विधा उपन्यास, कविता, नाटक आदि क्षेत्रय् विश्व साहित्यय् पिदंगु अत्याधुनिक प्रवृत्ति, प्रवाह गुलि दु्रत रुपं दुहाँ  वयाच्वंगु दु, उलि समालोचना विधाय् दुहाँ  वयेफुगु मदुनि, समाजशास्त्रीय पद्धतिया समालोचना, शैली वैज्ञानिक समालोचनात गुगु थौं आधुनिक समालोचना साहित्यय् खनेदुगु खः थ्वयात नेपालभाषाया समालोचनाय् विकास यायेगु ल्यं हे दनि ।

तर थथे समालोचना क्षेत्रय् आपालं कमि कमजोरी थौं नं ल्यनाः हे च्वंगु दनि सां थ्व विधाय् आपालं नेपालभाषाया बौद्धिक वर्गया मन क्वसाःगु, साहित्यया विविध विधाय् आपालं न्हून्हूगु सृजनात्मक कृति पिदंगु, अध्ययन अनुसन्धान जुयाच्वंगु नापं समालोचना थौं साहित्य ख्यलय् लोकप्रिय तथा प्रतिष्ठित विधाया रुपय् मान्यता प्राप्त याःगु, नेपालभाषा समालोचना विधाया विकासया निंतिं बांलाःगु लक्षण खः धकाः मधासें मगाः । (तुलाधर, ने.सं. ११२०ः२७६)

७.८) पूर्ण ताम्राकार (ने.सं. १०७४)

थौं नं नीनिदँ न्ह्यो ‘नेपाल संस्कृति’ लय्पतिइ पिदंगु वय्कःयागु नेपालभाषाय् सैद्धान्तिक समालोचनाया स्थिति नांगु च्वसुइ बिचाः थथे दु –

नेपालभाषाया सैद्धान्तिक समालोचनाया क्षेत्रय् ‘समालोचना सिद्धान्त’ धुंकाः महत्वपूर्ण सफू ‘स्वंगःगु मिखा’ व ‘सौन्दर्य दर्शन’ खः । उकथं थ्व निगू सफूया प्रकाशनं नेपालभाषाया समालोचनाया सैद्धान्तिक लागा यक्वं चकंका ब्यूगु दु, यक्व तःब्या व ताःहाकः यानाब्यूगु दु । थथे खयाः नं साहित्यया मेमेगु विधाया तुलनाय् समालोचना विधाय् अझ सैद्धान्तिक समालोचनाय् सन्तोष जुइगु स्थिति थौं नं मदुनि । थ्व खँ नेपालभाषाय् समालोचनाया प्रवेश जूगु थौं ५० दँ  पुले धुंकाः नं पतिंचा ल्याः खायेत तक्वः हे मगाःगु सैद्धान्तिक समालोचनाया सफू प्रकाशनं प्रष्ट याः । उकिं नं साहित्यिक सिद्धान्तकथं ‘समालोचना सिद्धान्त’, ‘साहित्यया तिसा’, ‘रस मञ्जरी’, ‘स्वंगःगु मिखा’ व ‘सौन्दर्य दर्शन’ न्यागू जक समालोचनाया सैद्धान्तिक सफूकथं कायेछिं । थ्व हे नेपालभाषा सैद्धान्तिक समालोचनाया वस्तुगत स्थिति खः । थुकिइ झी थौं गुलि तक सन्तोष जुइथाय् दु, बिचाः यायेबहःजू । थौं वयाः नं सैद्धान्तिक समालोचनाय् थ्व दुर्वलताया स्थितिं थाय् कयाच्वंगुया मू हुनिं धयागु प्रकाशन संस्थाया शून्यता, पत्र–पत्रिकाया प्रकाशनय् रिक्तताया नापं समालोचना क्षेत्रय् संलग्न च्वमिपिंके दयेमाःगु अध्ययनशीलता, शैक्षिक चिन्तन, समालोचनायात नीयानाः न्ह्याकेगु बौद्धिक साधनाया प्रतिबद्धता व धैर्यताया म्होति नं खः । थुकिया अन्त जुयाः वंलिसे व्यावहारिकया नापं सैद्धान्तिक समालोचना सृजनाया वातावरण दयावइ । थुकिं यानाः झुलेन्द्रमान प्रधानजुयात ‘काव्यया स्वभाव’ पिथनेत प्रेरित याःगु स्थिति व माणिकलाल श्रेष्ठजुयात ‘समालोचनाया सिद्धान्त’ च्वयेत प्रेरित याःगु थेंजाःगु स्थितिया सृजनां हे न्हून्हूगु समालोचनाया सिद्धान्तत पिदनी, काव्यशास्त्रत पिदनी । व इलय् जक नेपालभाषाया समालोचनाया ख्यः पूवंक चकनीगु निश्चित खः । थौं नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् वाःचायेके हथायेगु छगू खँ  थ्व खः । (ताम्राकार, ११२०ः?)

७.९)

८) नेपालभाषा–साहित्यिक आलोचकपिं – नेपालभाषा साहित्यिक आलोचकपिंसं थौंतकया दुने नेपालभाषा साहित्यिक आलोचनाया इतिहास न्ह्यब्वयेगु झ्वलय् आलोचकपिनिगु नांधलः थुकथं न्ह्यब्वयादीगु दु –

८.१) डा.कमलप्रकाश मल्ल

डा.कमलप्रकाश मल्लजुयागु ‘झीगु साहित्य व आलोचना’ नांगु अनुसन्धानमूलक च्वसुइ वय्कलं धर्मोदय (ने.सं.१०६९) पत्रिकाय् पिदंगु धर्मोदयया कहानीतया च्वमि रत्नध्वज जोशीजुनिसें च्याम्ह (८) आलोचकपिनिगु नां दकसिबे न्हापां थुकथं न्ह्यब्वयादिल –

१. रत्नध्वज जोशी २. माधवलाल कर्माचार्य ३. कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान ४. रामहरि जोशी ५. प्रो.सूर्यबहादुर शाक्य ६. माणिकलाल श्रेष्ठ ७. चित्तरञ्जन नेपाली ८. सिद्धिचरण श्रेष्ठ ।

वय्कलं ने.सं.१०८७स नेपालभाषाय् आलोचना च्वसुइ अर्थात् रत्नध्वज जोशीजुयागु १०६९ यागु आलोचना धर्मोदयया कहानीत पिदंगु १८ दँ लिपा नीम्ह (२०) आलोचकपिनिगु नां थुकथं बियादिल –

१. रत्नध्वज जोशी २. रामहरि जोशी ३. माधवलाल कर्माचार्य ४. राजेन्द्रमान वज्राचार्य ५. कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान ६. पूर्णकाजी ताम्राकार ७. माणिकलाल श्रेष्ठ ८. सूर्यबहादुर शाक्य ९. चित्तरञ्जन नेपाली १०. डा.कमलप्रकाश मल्ल ११. जनकलाल वैद्य १२. सुन्दरकृष्ण जोशी १३. झुलेन्द्रमान प्रधान १४. ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य १५. आशाराम शाक्य १६. जगदीश चित्रकार १७. शंकर श्रेष्ठ १८. पुष्प चित्रकार १९. इन्द्र माली २०. पद्मरत्न तुलाधर ।

८.२) प्रो.माणिकलाल श्रेष्ठ

डा.कमलप्रकाश मल्लजुयागु १०८७स पिदंगु नेपालभाषाय् आलोचना नांयागु अनुसन्धानमूलक च्वसु पिदंगु दछिलिपा पिदंगु प्रो. माणिकलाल श्रेष्ठयागु नेपालभाषा साहित्यया समालोचना साहित्य नांगु स्वसुइ झिंस्वम्ह (१३) आलोचकपिनिगु नां थुकथं बियादिल –

१. रत्नध्वज जोशी २. माधवलाल कर्माचार्य ३. चित्तधर ‘ह्दय’ ४. कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान ५. सिद्धिचरण श्रेष्ठ ६. जनकलाल वैद्य ७. आशाराम शाक्य ८. ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य ९.झुलेन्द्रमान प्रधान १०. डा.कमलप्रकाश मल्ल ११. सूर्यबहादुर शाक्य १२. रामहरि जोशी १३. चित्तरञ्जन नेपाली ।

८.३) डा.जनकलाल वैद्य

वय्कःयागु नेपालभाषाय् समालोचना विधा शीर्षकयागु अनुसन्धानात्मक च्वसुइ नेपालभाषा साहित्यय् आलोचनाया इतिहास प्रारम्भिक कालंनिसें न्ह्यथनाः नीगुम्ह (२९) आलोचकपिनिगु नां थुकथं न्ह्यथनादिल –

१. रत्नध्वज जोशी २. माधवलाल कर्माचार्य ३. माणिकलाल श्रेष्ठ ४. चित्तधर ‘ह्दय’ ५. खड्गमान मल्ल ६. ठाकुरलाल मानन्धर ७. कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान ८. प्रेमबहादुर कसाः (१०३७–११११) ९. डा.कमलप्रकाश मल्ल १०. डा.जनकलाल वैद्य ११. इन्द्र माली १२. नर्मदेश्वर प्रधान १३. झुलेन्द्रमान प्रधान १४. जगदीश चित्रकार १५. लक्ष्मीभक्त जोशी १६. आशाराम शाक्य १७. फणीन्द्ररत्न वज्राचार्य १८. शान्तहर्ष वज्राचार्य १९. प्रेमशान्ति तुलाधर २०. काशीनाथ तमोट २१. चन्द्रमान वज्राचार्य २२. डा.चुन्दा वज्राचार्य २३. पूर्ण वैद्य २४. बुद्ध साय्मि २५. डा.सुन्दरकृष्ण जोशी २६. प्रो.सुर्यबहादुर शाक्य २७. ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य २८. चित्तरञ्जन नेपाली २९. डा.केशवमान शाक्य ।

८.४) इन्द्र माली

ने.सं. १११९ थ्यंकाः वय्कः इन्द्र मालीजुं नेपालभाषा साहित्यिक आलोचनाया स्थिति न्ह्यब्वयाः (५५) म्ह आलोचकपिनिगु नां थुकथं न्ह्यब्वयादिल –

१. धर्मआदित्य धर्माचार्य २. रत्नध्वज जोशी ३. रामहरि जोशी ४. राजेन्द्रमान श्रेष्ठ ५. पूर्णकाजी ताम्राकार ६. माधवलाल कर्माचार्य ७. माणिकलाल श्रेष्ठ ८. आशाराम शाक्य ९. प्रो.सुर्यबहादुर शाक्य १०. चित्तरञ्जन नेपाली ११. कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान १२. डा.कमलप्रकाश मल्ल १३. धुस्वां साय्मि १४. चित्तधर ‘ह्दय’ १५. डा.जनकलाल वैद्य १६. झुलेन्द्रमान प्रधान १७. ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य १८. डा.सुन्दरकृष्ण जोशी १९. जगदीश चित्रकार २०. डा.मोहन हिमांशु थापा २१. इन्द्र माली २२. नर्मदेश्वर प्रधान २३. लक्ष्मीभक्त जोशी २४. खड्गमान श्रेष्ठ २५. अपर्णा प्रधान २६. भगवानरत्न तुलाधर २७ काशीनाथ तमोट २८. रेवती रमानन्द श्रेष्ठ २९. शान्तहर्ष वज्राचार्य ३०. डा.चुन्दा वज्राचार्य ३१. गिरिजाप्रसाद जोशी ३२. फणीन्द्ररत्न वज्राचार्य ३३. रामभक्त श्रेष्ठ ३४. भूमहेश जोशी ३५. मनमोहन श्रेष्ठ ३६. रामलोचन झा ३७. पूर्ण ताम्राकार ३८. जनक नेवाः ३९. मदनसेन वज्राचार्य ४०. पूर्ण वैद्य ४१. बुद्ध साय्मि ४२. प्रेमशान्ति तुलाधर ४३. अमृतरत्न तुलाधर ४४. डा.केशवमान शाक्य  ४५. चन्द्रमान वज्राचार्य ४६. गोवर्द्धन शर्मा ४७. रवीन्द्र राजकर्णिकार ४८. मनोरमा तुलाधर ४९. विजयशंकर मल्ल दारुण ५०. पूर्ण मुनकर्मी ५१. योगेश राज ५२. व.आ.कनकद्वीप ५३. विनोदराज शर्मा ५४. शराम नेवाः ५५. मल्ल के. सुन्दर ।

वि.सं.२०६०स समकालीन साहित्यय् खस–नेपाली भाषां च्वयादीगु वय्कःयागु नेपालभाषा समालोचना र समालोचकहरू नांगु च्वसुइ नेपालभाषा साहित्यिक आलोचकपिनिगु ल्याः खुइम्ह (६०) न्ह्यब्वयाः हाकनं मेपिं खुम्ह नं तनाः खुइखुम्ह (६६) क्यनादिल । (माली, वि.सं.२०६०ः१०३२–१०४२)

८.५) प्रेमशान्ति तुलाधर

ने.सं. ११२०स नेपालभाषा साहित्यया इतिहास सफू च्वयादीम्ह प्रा. प्रेमशान्ति तुलाधरजुं नेपालभाषाय् समालोचना नांगु अध्यायस नेपालभाषाया साहित्यिक आलोचकपिनिगु नां थुकथं न्ह्यब्वयादिल –

१. धर्मआदित्य धर्माचार्य २. वैकुण्ठप्रसाद लाकौल ३. चित्तधर ‘ह्दय’ ४. खड्गमान मल्ल ५. ठाकुरलाल मानन्धर ६. सिद्धिचरण श्रेष्ठ ७. रत्नध्वज जोशी ८. प्रेमबहादुर कसाः ९. पूर्णकाजी ताम्राकार १०. लक्ष्मीभक्त जोशी ११. ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य १२. कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान १३. प्रो.सुर्यबहादुर शाक्य १४. माधवलाल कर्माचार्य १५. रामहरि जोशी १६. आशाराम शाक्य १७. झुलेन्द्रमान प्रधान १८. धुस्वां साय्मि १९. फणीन्द्ररत्न वज्राचार्य २०. चित्तरञ्जन नेपाली २१. रेवती रमणानन्द स्यस्यः २२. प्रो. माणिकलाल श्रेष्ठ २३.डा.जनकलाल वैद्य २४. डा.सुन्दरकृष्ण जोशी  २५. डा.कमलप्रकाश मल्ल २६. डा.मोहन हिमांशु थापा २७. शान्तहर्ष वज्राचार्य २८. गिरिजाप्रसाद जोशी २९. पुष्पबहादुर चित्रकार ३०. खड्गमान श्रेष्ठ ३१. पूर्ण वैद्य ३२. नर्मदेश्वरमान प्रधान ३३. जनक नेवाः ३४. इन्द्र माली ३५. काशीनाथ तमोट ३६. रामलोचन झा ३७. रामभक्त श्रेष्ठ ३८. जगदीश चित्रकार ३९. मल्ल के. सुन्दर ४०. मनमोहन श्रेष्ठ ४१. गोवर्द्धन शर्मा  ४२.डा.केशवमान शाक्य ४३. प्रेमशान्ति तुलाधर ४४. मनोरमा तुलाधर ४५. डा.चुन्दा वज्राचार्य ४६. मदनसेन वज्राचार्य ४७. पूर्ण ताम्राकार  ४८. चन्द्रमान वज्राचार्य  ४९. प्रेमहीरा तुलाधर ५०. ओमकारेश्वर श्रेष्ठ ५१) तुयुबहादुर महर्जन ५२) तुलसीलाल सिंह ५३) कृष्णा वैद्य ५४) ज्वाला तुलाधर ।

वय्कलं मेमेपिं स्वीखुम्ह (३६) सिगु नां नं थुकथं बियादीगु दु –

राजेन्द्रमान श्रेष्ठ, सत्यमोहन जोशी, पूर्णदास श्रेष्ठ, सूर्यबहादुर पिवाः, वि.आर कसाः, भूवनलाल प्रधान, स्वयम्भूलाल श्रेष्ठ, छत्रबहादुर कायष्ठ, पुण्यरत्न बज्राचार्य, हितकरवीरसिंह कसाः, रमेश मधु, ब.आ कनकद्वीप, योगि विकासानन्द, शंकर श्रेष्ठ, मंगलप्रसाद श्रेष्ठ, अर्पणा प्रधान, बिमला मानन्धर, महेश जोशी, माधवलाल प्रधान, नन्दमाया नकर्मि, श्रीलक्ष्मी, बालगोपाल श्रेष्ठ, रविन्द्र राजकर्णिकार, डा.पुष्पराज राजकर्णिकार, विजयरत्न बज्राचार्य, अशोक श्रेष्ठ, विजय शंकर मल्ल दारुण, पूर्ण मुनकर्मी, योगेश राज, विनोदराज शर्मा, शराम नेवाः, शान्तराज शाक्य, बुद्ध साय्मि, रमेशकाजी स्थापित आदि ।

थुकथं नेपालभाषाया आलोचनाया स्थितियात कयाः नीदँ न्ह्योतकं थःथःगु बिचार प्वंकाःदीपिं नेपालभाषाया विभिन्न आलोचकपिनिगु थीथी विचारयात अध्ययन यायेबलय् मूलतः नेपालभाषा साहित्यिक आलोचनाया स्थितिप्रति वय्कःपिं सुयाकें सन्तुष्टि मदुगु खनेदुसां गुलिंसिगु विचारय् धाःसा आलोचनाया विकासया लक्षण खनेदयेधुंकूगु बिचाः दु ।

९) नेपालभाषा साहित्यिक आलोचनाया पुनर्अध्ययन

व्यक्तिया समस्या, परिवारया समस्या, सामाजिक खलःपुचःया समस्यांनिसें राष्ट्रिय–अन्तर्राष्ट्रिय समस्या आदि फुक्क समस्याया समाधान स्वस्थ–आलोचनापाखें जक हे जुयाच्वंगु दु । थ्व हे कारणं नेपालभाषा साहित्य थकायेगु खँय् आलोचनाया तःधंगु भूमिका दुगु जूगुलिं थौं आलोचनाया विकास छगू तःधंगु मजिमगाःगु साधन अथवा माध्यम जुयाच्वंगु दु । यदि आलोचनां बांलाक ज्या यायेफत धाःसा संघ–संस्थाय् निरंकुश नेतृत्वया स्वेच्छाचारिताया नियन्त्रण हयेफु, गतिहीन, दिशाहीन संघ–संस्था लोकतान्त्रिक परम्पराकथं बांलाक न्ह्याकाः विकास निर्माणया ज्या यायेगु स्थिति हयेफु । नेवाःतय्गु संघ–संस्थात अप्वः दयाः नं थौं गुगुं नं बांलाक न्ह्याके मफुगुया मूल कारण आलोचनां पाय्छि गति कायेमफुगुलिं खः । आलोचनाया दम मगातकि नं संघ–संस्थात माःथेकथं न्ह्याये मफयाः दिनाच्वनीगु खः ।

झीगु नेवाः समाज थौंतकं परम्परावादी समाजपाखें पूर्णरुपं मुक्त जुइ मफुनि । थौंतकं झी नेवाःतय्के प्रगतिशील आधुनिक वैज्ञानिक विचारधारा न्ह्यानावयाच्वंगु खनेमदु । उकिं झी नेवाःतय्के तःधंगु उद्देश्य लक्ष्य धैगु मदुगुलिं हे झीगु नेवाःराज्य कतःयागु ल्हाती लाःवन । थौं जूबलय् नेवाःतय्गु अस्तित्वया हे सवाल वये धुंकल । तर दुःखया खँ , थौंतकं व हे पुलांगु परम्परावादी चिन्तन विचार तिनि । पुरातनवादी नेवाःपद्धतिप्रति घृणाया भाव मदुनि अले प्रगतिशील विचार भावनाप्रति खास आकृष्ट जूगु मदुनि । उकिं झीगु नेपालभाषा साहित्यय् नं सामाजिक परिवर्तनकारी विचारधाराया आलोचनाया छाप खने मदुनि । गुलि नं समाजय् क्रियाकलाप जुयाच्वंगु दु, व फुक्क सामाजिक परिवर्तनयात स्वया यथास्थितिवादीया उद्देश्यं प्रेरित जुयाच्वंगु दु ।

थौं नेपाःया राष्ट्रिय परिधिया विभिन्न दृश्यय् नं नेवाः नेतातय्गु उपस्थिति शून्य प्रायः जुइधुंकल । थ्व धैगु नेवाःतय्सं राष्ट्रियस्तरय् छुं प्रतिक्रिया लाके मफु, अथे धैगु झी नेवाःतय्गु बौद्धिकस्तर मेगु जातियापिं स्वयां नं क्वय् हे लाःगुया प्रमाण खः । थुकिया कारण झीगु समाजय् आलोचना प्रत्यालोचना–आत्मालोचनाया परम्परा तसकं हे मगाःगु खनेदु । उकिं यानाः नेपालभाषा साहित्यिक आलोचनाय् नं कमजोर हे खनेदुगु खः ।

आलोचनात्मक साहित्यया निम्तिं सिर्जनात्मक साहित्ययात स्वयां अप्वः मात्रा सचेष्ट बौद्धिक समाजया आवश्यकता जू । छाय्धाःसा, सिर्जनात्मक साहित्यय् बुद्धि व प्रतिभाया सन्तुलन दइ, सखे थ्व साहित्यय् बुद्धि स्वयां नं प्रतिभाया विशेष थाय् दु । थ्व हे कारणं प्याखं, म्ये, कविता थजाःगु सिर्जनात्मक साहित्यया च्वमिपिंसं बौद्धिक वर्ग म्हो जूगु समाजय् अथवा युगय् नं थःगु प्रतिभाया प्रभाव लाके फु, फयाच्वंगु नं दु । अथे हे अशिक्षित मनूतय्सं नं कविता, म्ये, प्याखंपाखें आनन्द काये फु । तर आलोचनाया क्षेत्र थुलि तब्या मजू । समाजया बौद्धिक वर्गय् जक थ्व सीमित जू । समाजया सीमित बौद्धिक वर्गया निम्तिं व स्वयां नं झं सीमित ल्याखय् बौद्धिक व्यक्तितय्सं याःगु समाज व साहित्यया चर्चा आलोचन खः । बौद्धिक वर्ग प्रशस्त व सक्रिय मजूगु समाजय् न सामाजिक, न साहित्यिक आलोचनाया हे विकास जुइ । (खनाल, वि.सं. २०३४ः३०)

थथे थीथी इलय् नेपालभाषा साहित्यया आलोचनाया अध्ययन यानाः आलोचनाया विकासक्रम न्ह्यथनादीपिं थीथी आलोचकपिंसं न्ह्यब्वयादीगु आलोचकपिनिगु नांधलः स्वयेबलय् ई न्ह्यानाःवःलिसे आलोचकपिनिगु ल्याः नं अप्वयावःगुलिं नेपालभाषा साहित्यिक आलोचनाया विकास जु हे मजूगु स्थिति मदु धैगु ख“ बांलाक सिइदु । वय्कःपिंसं नेपालभाषा साहित्यिक आलोचनाया विकासय् खनेदयाच्वंगु समस्या, विकासया सम्भावनाया लिसें विकासक्रम नं खंकादीगु दु । डा.कमलप्रकाश मल्लजुं ला थन तक नं धयादीगु दु —

अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रय् साहित्य थीथी वाद, प्रवृत्ति, ट्रेन्ड, मुभमेन्ट वये–वनीगु थ्व प्रकृया जुयान्तुं च्वंगु दु । गुगु इलय् सन् १९५० पाखे प्रगतिवाद धैगु तसकं महत्वपूर्णगु साहित्यिक मुभमेन्ट, वया न्ह्यो व जःखः मनोविज्ञान, मनोविश्लेषणवाद तसकं महत्वपूर्ण, अनं सन् १९५० थुखे वयाः अस्तित्ववाद तसकं प्रचलनय् वल । आः थौंकन्हय् पोष्ट–मोडनिज्म, पोष्ट–स्ट्रक्चलिज्म धकाः विभिन्न किसिमयागु मुभमेन्ट, ट्रेन्डत वैच्वंगु दु । थ्व ट्रेन्ड झीगु नेपालभाषा साहित्यय् नं दुहांवःगु दु । ... जिं गन तक खना नेपालभाषाय् थ्व उपमहाद्वीपय् वःगु साहित्यिक वाद ट्रेन्ड प्रकृतिं अक्षुण्ण नं मखु उकिं प्रभावित जूगु दु । झी पूर्ण बहादुर वैद्यजुया कविता ब्वन धाःसा स्पष्ट जुइ । झीगु कविता नं वास्तवय् थ्व उपमहाद्वीपया छुं हे भाय्यागु कविता स्वयां म्हो मजू । (मल्ल, १११६ः३९)

तर थौं नं स्वदँ न्हयो ने.सं. ११३८स पिदंगु प्रा.नर्मदेश्वर प्रधानजुयागु पाश्चात्य–समालोचनाया सिद्धान्त सफूया भूमिकाय् एकेदेमीया सदस्य–सचिव व नेपालभाषा साहित्यया आलोचक मल्ल के. सुन्दरजुं थथे धयादिल –

नेपालभाषा वाङ्मयया वर्तमान इलय् दकले धिसिमलाःगु विधा धैगु हे समालोचना खः । उकिसनं पाश्चात्य जगतय् बेतोरं न्ह्यानाच्वंगु नःलि साहित्यिक धारया अध्ययता अले उकिया ज्ञान झीगु ख्यलय् इनाबीगु उदात्त भूमिकाय् उपस्थिति शून्य प्रायः । (मल्ल, ११३८ःभूमिका)

प्रेमशान्तिजुं न्ह्यब्वयादीगु आलोचकपिनिगु नांधलः स्वयेबलय् नेपालभाषाया आलोचकपिं थौं थ्यंमथ्यं सच्छिम्ह (१००) थ्यंगु दु । थ्व ल्याखं छम्हछम्हसिनं छपुछपु जक आलोचना च्वःगु जूसां सच्छिपु आलोचना दयेधुंकल, निपुनिपु आलोचना च्वःगु जूसां निसःपु आलोचना खायेधुंकल । थुकथं नेपालभाषाय् साहित्यिक आलोचनाया स्थिति बांलाये माःगु खः । तर यथार्थय् थथे मजुल । धात्थेंयागु आलोचना धायेबहगु व धात्थें आलोचक धाये बहपिं ग्वःम्ह दु, थ्व नं अध्ययन याये हे ल्यंदनि । लँय् ध्वःदुपिं सकसितं आलोचक धायेगु हचुवा प्रवृत्तिजक जुइ । न्ह्याथें च्वयातःगु कविता जुइमखुथें न्ह्याथें च्वयातःगु आलोचना नं जुइमखु । कविता, उपन्यास, बाखं, निबन्धया मापदण्ड दु थें आलोचनाया नं मापदण्ड दु । केवल विवरणं तथ्यांक इतिहासयात आलोचना धायेफइमखु । आलोचना तथ्यांक पुचः मखु, आलोचना, व्याख्या, विवेचना व तुलनाया लिधंसाय् जुइगु मूल्यांकन खः । (मल्ल, १०८७ः१०१) उकिं सुं आलोचकया नं मापदण्ड दु । डा.कमलप्रकाश मल्लजुं धयादीगु प्रसंग थन न्ह्यब्वयेछिं —

“खास यानाः महाकवि चित्तधर ‘ह्दय’यागु प्रभाव व अनं लिपा सन् १९५९ निसें प्रेमबहादुर कसाःजु नाप जिं व्यक्तिगत रुपं म्हस्यूगु खः । वया न्ह्यो व्यक्तिगत परिचय मदुसां वय्कःपिनिगु कृतिपाखें परिचित जुयाः उकिया प्रभावं हे जिं गुलि नं च्वया व समालोचना खः धका जिं दावी यानागु मदु । ... नेपालभाषाय् समालोचना जिं वास्तवय् नीयानाः ल्हाःतयागु मदुनि थें च्वं ।” (मल्ल, १११६ः३७)

च्वय् न्ह्यब्वयातःगु आलोचकपिनिगु विचार अध्ययन यायेबलय् नेपालभाषाया आलोचकपिनिगु नांधलखय् आःतक नं एकरुपता मवःनिगु, नेपालभाषाया न्हापांम्ह साहित्यिक आलोचकया खँय् मतभेद दनिगु, थौंतकया दुने नेपालभाषाय् साहित्यय् ग्वःम्ह आलोचक दु धैगु ख“य् निश्चित मजूनिगु, आलोचकपिनिगु आलोचनाया धाराया बारे अध्ययन मजूनिगु, विश्वय् खनेदुगु विभिन्न वादया दृष्टिं अध्ययन मजूनिगु, अमुक साहित्य प्रगतिवादी वा प्रगतिशील जू धायेगु बाहेक मेमेगु वादया दृष्टिं नेपालभाषा साहित्यया अध्ययन मजूनिगु, विश्वय् वःगु आलोचनाया थीथी प्रकारया दृष्टिं अध्ययन मजूनिगु, नेपालभाषाया साहित्यिक आलोचनाया ऐतिहासिक विकासक्रमया इतिहास आःतकं तयार मजूनिगु, नेपालभाषा साहित्यिक आलोचनाय् खनेदयाच्वंगु कमीकमजोरी खः ।

लिखँ

नेपालभाषा साहित्यिक आलोचनाया इतिहास थौं नं ७२ दँ दयेधुंकाः नं थुकिया विकास बांलाक जुइमफुगु खँ  सकसिनं स्वीकार यायेधुंकूगु दु ।
२०७२ सालयागु न्हूगु संविधानकथं नेपाःया फुक्क भाषात राष्ट्रभाषा धका संवोधन जुयाच्वंसां राज्य धाःसा खस–नेपाली भाषायात जक राज्यभाषा नाला थ्व छगू भाषाया लागि राज्यं माक्को आर्थिक भार फयाच्वंगु दु । उकिं हे खस–नेपालीभाषाय् समालोचनाया तीव्र विकास जूगु खः । थुकिं छु पुष्टि जू धाःसा देशया भाषा साहित्यया विकासय् राज्यया तःधंगु ल्हाः दु । राज्य हे सकतां खः । मल्लकालय् देशभाषा, राष्ट्रभाषा जुयाच्वंगु नेपालभाषा थौं गतिपति मदयाः थुगु अवस्थाय् थ्यंगुया कारण नं राज्यया हे सवालया खँ  खः ।

नेपालय् थौं संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रया व्यवस्थाया इलय् तकं राज्यं नेपाःया फुक्कं भाषातय्त संविधानय् जक राष्ट्रभाषा धयाः व्यवहारय् खस–नेपाली भाषा सरह गन हे समान अधिकार मब्यूसे बेवास्ता यानातःगु हे दु । राज्यं हे नेपालभाषा ब्वनीपिं विद्यार्थीपिन्त नं नेपालीयात थें हे माःकथं प्रेरित यानाः उकथं हे वातावरण दयेकाबिल धाःसा च्वय् न्ह्यब्वयागु समस्याया समाधानया लिस्सें नेवाःतय्के नेवाः भावनाया जागरण व नेपालय् जातीय एकता कायम यायेगु ज्याय् तःधंगु तिबः ग्वहालि जुयाः राष्ट्रिय एकता तकं बल्लाइगु खः । उकिं धायेफु, राज्यया गलत नीतिया कारणं नेपालय् तमाम समस्याया लिस्सें नेपालभाषा व थुकिया साहित्यिक आलोचनाया विकासय् नं बाधा जुयाच्वंगु दु । उकिं देशय् राज्यया भिंगु नीति व उकथं ज्या जुइमाःगु आवश्यकता दु ।

थःगु सफू अथवा कृतिया बारे समालोचना च्वयामब्यू धैगु च्वमिपिनिगु अप्वःसिगु दुःखमन दु । थुकिया प्रतिनिधि प्रसङ्गकथं दच्छिन्ह्यो नेपालभाषा एकेडेमीया प्रकाशनय् यज्ञरत्न धाख्वाःजुयागु बाखं सफू व थ्व च्वमियागु ल्हाःचिं समालोचना–सफूया विमोचन सत्यमोहन जोशीजुयागु ल्हातं यलय् वय्कःयागु हे छेँय् विमोचन जूगु दिंखुन्हु यज्ञरत्न धाख्वाःजुं थःगु नुगःखँ तयादीबलय् धयादीगु खँ थन न्ह्यथने बहःजू । वय्कलं – “जिं तःगूमच्छि बाखं–सफू च्वयाः पिकाये धुन । तर जिगु बाखं–सफूया आलोचना ब्वने मखनाः जिगु बाखं गथे च्वं सिइके मफयाच्वन ।” धका दुःखया ख“ प्वंकाः आलोचनाया लागि इनाप यानादिल । थ्व दुःखया खँ वय्कःयागु जक विशेष खँ मखु, नेपालभाषाया सिर्जनात्मक साहित्य च्वइपिं सकसिगुं समस्या खः । तर आलोचना छाय् मच्वल ? धैगु न्ह्यसःया लिसः बांलाक अनुसन्धानपूर्वक जूगु मदु । आलोचना च्वयेत आलोच्य सफू ब्वनेमाल, सफू ब्वनेत न्याये माल, कृति ब्वनेत नं दुग्यंक हे ब्वनेमाल । अले च्वयेगु नं दुग्यंक हे च्वयेमाल । थथे छगू जक सफूया आलोचना च्वयेत नं तसकं कष्टसाध्य जू धाःसा साहित्यिक विधाया हे आलोचना च्वयेत अले आलोचनाया हे समग्र ऐतिहासिक विकासक्रम च्वयेत गुलि कष्टसाध्य जुइ थ्व नं थुइके माःगु दु । च्वयेत ई हे यक्को माः, यक्को सफू स्वयेमाः । अले थुलिमच्छि ई बिया च्वयां आलोचकयात दैगु छु ? प्रशंसा याःसा च्वमि लय्ताइगु अले कुखिनेगु याःसा तंचाइगु झीगु समाजया मनूतय्गु स्वभावय् परिवर्तन मवःनि । थजाःगु समाजय् दःसा केवल आलोचक/समालोचक धकाः समाजय् सामाजिक स्तरपाखें मानपदवी छगू दइ । अले सीधुंकाः पत्रिकाय् छकू समाचार पिहाँ वइ । वैगु मुक्कं कृतिया मूल्यांकन यानाः नेपालभाषाया छुं संस्थां छुं कार्यक्रम याइ ? रत्नध्वज जोशी, कमलप्रकाश मल्ल, माधवलाल कर्माचार्य, कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान वा माणिकलाल श्रेष्ठपिनिगु योगदानयात कयाः छुं संघसंस्थापाखें छुं दुग्यंगु ज्याखँ जूगु मदु । ‘लुमन्ति पौ’ सफूतकं पिकाःगु मदु । सुयागु गुणयात कयाः लुमंकेगु संस्कार क्यंगु मदु । श्रीकृष्ण‘अणु’, रामशेखर, बुद्ध साय्मि, पूर्ण वैद्य थजाःपिं महान् साहित्यिक व्यक्तित्व तर मात्र चीधंगु औपचारिक छगू कार्यक्रमय् सीमित जुयाः बिचाः हायेकल । वय्कःपिंथें जाःपिं नेपालभाषाया उच्चस्तरया आलोचक व्यक्तित्वपिन्त हे थुकथं अन्याय जुयाच्वन धाःसा मेपिं भाराभुरु लेखक–आलोचकतय्त सुनां जक लुमंकी ? थथे थःगु हे मिखां खंकखंक थथे कवि, लेखक–आलोचकपिन्त अन्याय जुयाच्वंगु खनीबलय् साहित्यिक आलोचना च्वयेगु ज्याय् समर्पित जुयाः जीवन पाइपिं सु दइ ? अले लाज्याकथं च्वइपिं आलोचकत बाहेक आलोचनाया विकास यायेगु हे तातुनाः समर्पित भावनां जीवन पाइपिं सु महान् आलोचकया जन्म जुइ ?

नेपालय् दकसिबे विकास जूगु भाषा, साहित्य धैगु खस–नेपाली अमूल्य साहित्य खः । अथे हे खस नेपाली साहित्य–आलोचना नं खः । तर थुकिया तुलनाय् नेपालभाषा साहित्य व आलोचनाया स्थिति तसकं दयनीय जू । थुकिया कारण खस–नेपाली आलोचनाया विकासया लागि आर्थिक पक्षया लिस्सें माक्वधाक्वया जिम्मेवारी राज्य–व्यवस्था दु, राज्यं संरक्षित यानातःगु दु । नेपाल एकेडेमी दु । थ्व एकेडेमीइ कवि–लेखकपिन्त माःगु व्यवस्था यानाः मोहित यानातःगु दु । उकिं नेपालभाषाया लेखकपिं रत्नध्वज जोशी, सत्यमोहन जोशी, कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान, माधवलाल कर्माचार्य आदिपिं थ्व संस्थाय् दुहाँ वनाः खस–नेपाली साहित्यया सेवाः यानादिल । अथे हे साझा प्रकाशन दु । थथे हे स्कूल–क्याम्पसय्, विश्वविद्यालयय् ब्वंनेगु–ब्वंकेगु बांलाःगु वातावरण दु, विद्यार्थीत पाठकत माक्व दु, शिक्षक प्राध्यापकत माक्व दु, आलोचना च्वयेगु पेशागत वृत्ति दु । उकिं खस–नेपाली भाषा–साहित्यया समस्याया प्रकृति व नेपालभाषा साहित्यिक समस्याया प्रकृति उत्थें मखु । खस–नेपालीया समस्या उगु भाषां खँ मल्हाइगु, उगु भाषां साहित्य मच्वइगु, उगु भाषां आलोचना मच्वइगु उगु भाषाया समस्या मखु, तर नेपालभाषाय् धाःसा थ्व हे ग्यानापुगु ल्वय् जुयाच्वंगु दु । नेवाः भावना हे तनावनांच्वंगु, नेपालभाषां खँ ल्हायेगु त्वःतावनाच्वंगु, स्कूल–क्याम्पसय् नेपालभाषा ब्वनीपिं मदयावंगु, नेपालभाषाया पाठकत मदयावंगु, आलोचना च्वइपिं मदयावंगु स्थिति अप्वयाःवःगु दु । तर थ्व बारे सरकारय् दुपिं वा मदुपिं सुं नं नेवाःतय्गु जिम्मेवारी मकाःगु स्थिति दु ।

थौं नेपालभाषा साहित्यिक आलोचना च्वःसां, उगु आलोचना पत्रिकाय् पिहा“ वःसां उकिया पाठकत तसकं म्होजक दु अले आलोचक थःम्हं थथे झसुकाः तयाः धायेमाःगु बाध्यता दु – “जिं हे आलोचना च्वय्, जिं हे जक ब्वनेका† मेपिसं मब्वंसां, आः छुयाय् †” तर थौंया मूखँ ला नेपालभाषा–साहित्यया आलोचना मब्वंगु जक मखु, नेपालभाषां खँ ल्हायेगुतकं यानामहःगु थौंया दकसिबे तःधंगु ग्यानापुगु ल्वय् खः † अले ब्वमिपिं मदुगु थजाःगु इलय् साहित्यिक आलोचनाया विकास यायेमाल, झीगु भाषा–साहित्यया विकास यायेमाल, झीगु समाजयात न्ह्योने न्ह्याकेमाल धका: धायेवं थ्व फुक्क याउँक अःपुक ज्यनीगु खँ मखु । थ्व नेपालभाषा साहित्यिक आलोचनाया विकासया न्ह्योने दुगु तःधंगु समस्या खः ।

थ्व खँय् डा.कमलप्रकाश मल्लजुयागु आलोचनात्मक धापू थन थौं तकं सान्दर्भिक जूनि –

चय्गुलिं मल्याक नेपालभाषाया संघ–संस्था खलः पुचः दुसां छगू मंकाः कार्यक्रम मदुगु थौंया विडम्बना धाये माः । वहे वहे वा वथें वथें आजु दया नं वहे वहे मनूत नेतृत्वया लागि प्रतिस्पर्धा, तर ज्या यानाः क्यने मफुगु विवशता, कार्यक्रम, कार्यलक्ष्य व कार्यनीतिया सर्वथा अभाव, नेतृत्वया संकट, थवंथवय् विश्वासया संकट, दलगत राजनीतिया कुप्रभाव आदि यानाः म्हिगः छगू निगू संस्थां याःगुलिं नं थौं झीसं भाषा ख्यलय् याये मफुगु अजूचाये माःगु स्थितिइ थौं झी फुक्क वाताहाँ दनाः स्वयाच्वना । (मल्ल, ने.सं. १११६ः३) ।

साहित्य–आलोचनाया आन्दोलन नेपालभाषाया आन्दोलन नापनापं न्ह्याइगु खः । भाषा–आन्दोलन शिथिल जूगु इलय् साहित्यिक आन्दोलनजक बांलाइगु स्थिति मदु । थ्व फुक्क सामाजिक, राजनेतिक, आर्थिक, शैक्षिक, भाषिक आदि वातावरणया कारण नेपालभाषाय् साहित्यिक आलोचनाया विकास जुइत तसकं थाकुयाच्वंगु अनुभव, अनुभूति जुयाच्वंगु दु । उकिं नेपालभाषाय् आलोचनाया विकासया निंतिं दकलय् न्हापां राजनैतिक वातावरण दयेमाल अले विद्यालय, महाविद्यालय व विश्वविद्यालयय् नेपालभाषा ब्वनेगु–ब्वंकेगु व्यवस्था बांलाक जुइमाल । नेवाःतय्गु मू बस्ती धैगु स्वनिगः खः । थुकी नं दकसिबे तःधंगु थाय् येँ खः । ययेँ महानगरपालिकाय् दकसिबे अप्वः क्याम्पस दु तर थन दुने नेपालभाषा ब्वनीपिं विद्यार्थीत जबरजस्तकथं जक छगू निगू क्याम्पसय् छम्ह निम्ह विद्यार्थी जक दु । नेपालभाषा एम.ए.या व्यवस्था यल महानगरपालिकाय् बाहेक थन येँ महानगरपालिकाय् मदु । नेपालभाषायागु विश्वविद्यालय चायेके माःगु थौंया स्थितिइ नं थ्व खँय् सुयां वास्ता मदुगु दुःखया खँ खः । स्कूलस्कूलय् नेपालभाषा ब्वनेगु–ब्वंकेगु अनिवार्यताया लागु जू थें, क्याम्पसय् नेपालभाषाया जागरण हयेगु ज्याय् न्ह्यच्यूगु खनेमदु । रत्नराज्यलक्ष्मी क्याम्पसय् नेपालभाषा विषयय् एम.ए. चायेकेत मेयर भाजुं आर्थिक पक्षया जिम्मेवारी कायेगु कवुल यानाः नं आःतकं थ्व खँय् निर्णय बिइगु ज्या मजूगु थन न्ह्यथनेबह:जू ।  

उकिं आलोचना मच्वःगु मूल समस्याया मूल कारण आलोचना च्वयेत माःगु वातावरणया अभाव खः । यदि राजनैतिक लगायत सामाजिक, साँस्कृतिक, शैक्षिक, आर्थिक, भाषिक वातावरण बांलात धाःसा देशय् लोकतान्त्रिक गणतन्त्रया व्यवस्था वःगु नं आभास जुइ ।  

कृतज्ञता

नेपालभाषा एकेडेमी दुने समालोचना विधाया कवःया व्यवस्था दुसां समालोचना गोष्ठीया लागि नेपालभाषा समालोचनासम्बन्धी कार्यपत्र तयार यायेत नेपालभाषाया साहित्यिक समालोचककथं नांदंपिं सकलसित इनाप यानाः नं सुं नं समालोचकपिं थ्व ज्याय् तयार मजूयाः समालोचनासम्बन्धी गोष्ठी याये मफयाच्वंगु स्थितिइ थुगु एकेडेमीया समालोचना कवःया संयोजक जि थः हे जुयाः नं थःम्हेसिनं हे च्वयेमाःगु एकेडेमीया कार्यसमितिया निर्णयकथं थ्व जिम्मेवारी जिं थःयात हे लाःवःकथं थ्व कार्यपत्र च्वयाः थौं थन न्ह्यब्वयागु जुल । थ्व जिम्मेवारी जिगु लागि तःधंगु छगू महत्वपूर्ण अवसर ताया । उकिं थ्व अवसरया लागि नेपालभाषा एकेडेमीया कार्यसमितिप्रति कृतज्ञता प्रकट यानाच्वना । स्वस्थ आलोचनाया लागि दुनुगलं इनाप यानाच्वना ।

सन्दर्भ–ज्वलं

कर्माचार्य, माधवलाल, जिगु मिखाय् साहित्ययागु छुं, येँ : नेपालभाषा परिषद् ने.सं. ११०० ।

खँ साहित्ययागु, साहित्ययागु ख“य्, येँ : घनश्याम राजकर्णिकार, ने.सं. ११०५ ।

‘अन्तर्वार्ता’ खेलुइताः, ने.सं.११०९ः१०५–११३ ।

खनाल, यदुनाथ, नेपाली साहित्यमा आलोचनाको अवस्था, एक दृष्टिकोण, साहित्यिक चर्चा काठमाडौं : साझा प्रकाशन  ।

चित्रकार, जगदीश, ‘नेपालभाषाया आलोचना : छगू विवेचना’, सितु, ९ः५३(ने.सं.१०९३) पौ १६–२९ ।

जोशी, गिरिजाप्रसाद, गिरिजाप्रसादया समालोचना, ख्वप : कुतः पिकाक, ने.सं.११४१ ।

जोशी, रत्नध्वज, साहित्यया सुलचं, येँ : नेपालभाषा परिषद्, ने.सं.१०७२ ।

आरती, यल : कीर्ति सफू कुथि, ने.सं. ११०७ ।

‘धर्मोदयया कहानीत’, धर्मोदय, ने.सं. १०६९ .... ।

ताम्राकार, पूर्ण, ‘नेपालभाषाय् सैद्धान्तिक समालोचनाया स्थिति’, नेपाल संस्कृति लय् पौ, (ने.सं. ११२०ः ?)

तुलाधर, प्रेमशान्ति, नेपालभाषा साहित्यया इतिहास, येँ : नेपालभाषा एकेडेमी, ने.सं. ११२० ।

प्रधान, कृष्णचन्द्रसिंह, पलाःचिं लिना, किपू : नेपालभाषा एकेडेमी, ने.सं. १११६ ।

प्रधान, नर्मदेश्वर, पाश्चात्य समालोचना–सिद्धान्त, किपू : नेपालभाषा एकेडेमी, ने.सं. ११३८ ।

मल्ल कमलप्रकाश, सिँकःमिया स्वाने, (येँ : च्वसापासा, ने.सं.१०९८)

‘अन्तर्वार्ता’ : पलिस्था, ४ः४ (ने.सं. १११६) पौ ३३–४६ ।

‘नेपालभाषा प्रचारप्रसारया समस्या छपुलु’, नेपालभाषा प्रचारप्रसारया समस्या व कार्ययोजना, विचार गोष्ठी, ने.सं. १११६ यँथाथ्व १०, नारायणघाट, चितवन ।

मल्ल के. सुन्दर, ‘भूमिका’, पाश्चात्य समालोचना सिद्धान्त, किपू नेपालभाषा एकेडेमी, ने.सं. ११३८ ।

माली, इन्द्र  ‘नेपालभाषा समालोचना व समालोचकपिं’, पलिस्था, दँ ७ः७ (ने.सं. १११९), पौ ३९–४९ ।

‘नेपालभाषा समालोचना र समालोचकहरू’, समकालीन साहित्य,  १३ः४ (२०६०) पौ १३२–१४२ ।

वज्राचार्य, चन्द्रमान, सिर्जनाया विवेचना, किपू : जनचेतना प्रकाशन, ने.सं. १११७ ।

वर्मा धीरेन्द्र प्रधान व मेमेपिं, हिन्दी साहित्य कोश (भाग १), वाराणसी : ज्ञानमण्डल लिमिटेड (तृतीय संस्करण), १९८५, पौ ९७ ।

वैद्य, जनकलाल, ‘नेपालभाषाय् समालोचना विधा’, खेलुइताः २०ः२० (ने.सं.१११९) पौ ९–२३ ।

सत्यसतीया विवेचना, कान्तिपुर : च्वसापासा, ने.सं. १०८७ ।

श्रेष्ठ, माणिकलाल, समालोचनाया सिद्धान्त (येँ , च्वसापासा, ने.सं. १०८८)

“नेपालभाषाया समालोचना साहित्यया परम्परा विकासया स्थिति’, नेपालभाषा व थ्वया साहित्य विभागीय गोष्ठी, (येँ , लाकौल पिथना, ने.सं. १११०), पौ १५–२८ ।

शाक्य, ठाकुरमान, फुतिफाति, ललितपुर : आशा पुस्तक भण्डार, ने.सं. १०९० ।

साःमि, भरत(सं), बाखं समालोचना, येँ : पल्पसा साहित्य ख्यः, ने.सं.१०९५ ।