• एकीकृत बस्ती बिकास

झी सकसिन वाःचाः, थुगसिया तःभुखाचं दक्कले उप्वः संरचनागत विध्वंस झीगु हे नेवाः वस्ती, नेवाः शहरयात क्वःथल । स्वनिगःदुने व पिने आपालं नेवाः बस्तीयात भुखाचं पाःताः दयेकल । थुकिं नेवाःतय् स्वामित्वय् दुगु भौतिक संरचनात क्षति जूगु ला दहे दु, नापनापं थुज्वःगु ऐतिहासिक, प्राचीन, मौलिक नेवाः बस्तीतनाप स्वानाच्वंगु संस्कृति, सम्पदा अले झीगु थःगु म्हसीकायात समेत चायातःलय् ल्हाकाल । थ्व सुं छम्ह ब्यक्ति, छगू परिवार व छगू समुदाययात जक वःगु हाथ्या मखसें मुक्कं नेवाः समुदाय निंतिं हे तःधंगु विपद् खः । उकिं थुज्वःगु मंकाः विपद्, समस्या, आपत व हाथ्यायात कयाः गुकथं ज्यंकेगु धैगुलिं नं आः झी सकलें नापं जानाः मंकाः कथं कुतः जुइमाः धैगु नेपालमण्डल राहत अभियानया विचाः खः ।    

• मंकाः हाथ्या

तःभुखाचं झीगु थःथःगु छेँखा, बस्ती दुनावःगुलिं फुक्कसित हे आः गन च्वनेगु, गन द्यनेगु व परिवार अले थःगु सम्पत्ति आदियात गुकथं सुरक्षित यायेगु धैगु च्यूताः जुयाच्वंगु दु । मेखे, थौंकन्हय् दुनावःगु छेँय् पियाः न्हूकथं मेगु छेँय् धस्वाके धायेत छखे लगानी यायेत माःगु माछि दां थःगु ल्हातय् मदु । नापनापं स्वनिगःया पुलांगु लागादुने स्ववासी कथं च्वनाच्वंपिं गुलिखे छेँय् थुवाःतय्के कानूनत दयेमाःगु लालपूर्जा वा मेगु दसि नं मदु । उकिसनं छेँखापतिकं थःहे दाजु किजा, फुकित अले जःलाखःला नापं छेँया साँधसीमानायात कयाः व हक दावीसम्बन्धी कचवं ज्यंकेफयाच्वंगु अवस्था नं मखु । थुज्वःबले, पुलांगु छेँया थासय् न्हूगु छेँ दनेत स्थानीय निकायस् नक्सा पास यायेफइगु संभावना तकं मदु । उकिसनं, आः सरकारयापाखें दयेकेत्यंगु न्हूगु नियम कथं छेँ दनेत माःगु न्यूनतम जग्गाया लागा अले त्वःतेमाःगु खालिगु थाय् आदि ब्यवस्था लागू जुल धाःसा झन मेगु कानूनी पंगः वइगु संभावना उलि हे दनि । थ्व झी स्वनिगःबासी आपालं नेवाःतय् समस्या खः । अले, एक दाम, दुई दाम वा एक आना लागाय् न्हू छेँ दनेबले थौं भवन संहिताया मान्यता कथं भुखाचं, आगलागी अले मेमेगु विपद्पाखें सुरक्षित जुइफइगु न्हूगु प्रविधि कथं  तब्यागु स्वाहाने, चकंगु लिबि, लः, धः, चःबिया ब्यवस्था अले निभाः फय् गाक्कं वइगु लागा तयाः सुविधा सम्पन्न छेँय् धस्वाकेफइगु संभावना नं छतिं मदु ।

उलि जक मखु, इलय् बिचाःयायेमफुत वा माःगु पलाः ल्ह्वनेमफुत धाःसा थुगु भुखाय्या विध्वंशया कारण थःगु परम्परागत थासं झीपिं आपाल विस्थापित जुइमालेफु । थुकिं शहरी गरीवीया ल्याः उप्वयेकाबी । कन्हय् जीविकोपार्जन तकं यायेमफयाः नेवाः लागाय् नेवाःत मालेमालेगु अवस्था वयेफु । स्वभाविक रुपं थुज्वःबले झीगु कला, संस्कृति, सम्पदा, इतिहासया नापनाप झीसँ नालावयाच्वनागु रिति, परम्परा, तजि लजि नापं लोपा जुया वनीगु स्थिति वइ ।  

• न्हूगु बिचाः – न्हूगु कुतः

थ्व झीगु थौंया मंकाः समस्या खः, थुगु मंकाः समस्याता झी सकलें मंकाः कथं जानाः ज्यंकेमाः, ज्यंके नं फु । थुकिया पाय्छिगु लँपु धैगु एकीकृत बस्ती विकास यायेगु खः । थ्वहे थौंया न्हूगु बिचाः व न्हूगु कुतः खः ।

• छु खः, एकीकृत बस्ती बिकास ?

सुं नं याकःचा वा छगू जक परिवार जानाः थःगु जक छेँयात धस्वाकेगु धैगु कथं मखसें सकलें जानाः सकलया निंतिं न्हूगु छेँ दयेकेगु कुतः हे एकीकृत बस्ती बिकासया अवधारणा खः । भुखाचं छेँय् दुनावंपिं वा छेँय् मदुंपिं तर छगू हे चुक, ननि, बहाः बही, त्वाः वा लागाय् नापनाप दुगु छेँय् थुवाःत जानाः सकसिया निंतिं न्हूगु कथंया छेँय दनेगु निंति ब्यवस्थित योजना दयेकाः ज्या न्ह्याकेगु थुकथंया योजनाया मू आजु खः । थुकी केवल, गुज्वःगु, ग्वतँजाःया वा गुकथं वास्तुकलाया छेँ दयेकेगु धैगु जक खँ मखु । थौंया इलय् सभ्य मनू कथं छगू सुविधा सम्पन्न व सुरक्षित ल्याखं च्वनेत बिजुली, संचार, लः, धः जक मखु जीविकोपार्जनया अवसरनिसें मेमेगु छु छु आधारभूत खँ चूलायेमाः धकाः नं बिचाः याइ ।

• एकीकृत बस्तीया फाइदा

1. सकलें जानाः सकलया निंतिं जुइगु थुगु कुतलय् छगू एकीकृत जनशक्ति व समर्थनया लिधँसा दयाच्वनिगुलिं थुज्वःगु बस्ती बिकासया निंतिं श्रोत चूलाकेगु वा लगानि मालेत गुगु नं समस्या दइ मखु । बैंक, वित्तिय संस्था वा राज्यनाप आर्थिक श्रोत वा त्यासाया निंतिं गुगु नं पलाः न्ह्याकेमाल धाःसा छम्ह ब्यक्ति वा परिवारया जक ब्वहलय् भाला मजुसें एकीकृत बस्ती बिकासया ज्याय् दुथ्यानाच्वंगु मुक्कं समुदायया हे मंकाः भाला जुइगु जुल । थुज्वःबले, बैंक, बित्तिय संस्था वा सरकारयानाप कारोवार यायेत नं उलिहे अःपुइगु जुइ । उलि जक मखु, संस्कृति सम्पदा संरक्षणया निंतिं च्यूताः तइगु अन्तरराष्ट्रिय दातृ संस्थातय्गु ग्वहालिया निंतिं नं आकर्षित यायेगु छगू आधिकारिक आधार चूलाइ ।
2. मानवीय बसोवासया निंतिं मदयेकंमगाःगु आधारभूत सुविधा धः, विजुली, टेलिफोन, लँपुया निंतिं म्हतिं म्हतिं परिवार वा छेँखा छेँखा पतिकं ब्यवस्था यायेबले उकिया निंतिं लागत खर्च यक्व खर्च जुइ । तर, एकीकृत बस्ती दयेके फत धाःसा मंकाः कथं सकसिया निंतिं छगू हे ब्यवस्था जुल धाःसा थुज्वःगुलि लागत खर्च आपालं आपाः म्होंचाइ ।
3. याकः, याकः थः यस्सें छेँ दनेगु यानावयाच्वंगु कारणं यानाः झीगु नेवाः बस्ती दुने गुलिं छेँय् न्हयतँ, च्यातँ तःजाः जुयाः जःखःयापिन्त असुरक्षित अनुभव जुइगु जक मखु, निभाः व फय्यात नं पनाः नेवाः बस्ति वातावरणिय ल्याखं अतिकं अवैज्ञानिक जुयाच्वंगु आःया अवस्था खः उकि ह्यूपाः वयाः बस्ति दुनेया फुक्क छेँया जाः ज्वलिंज्वः जुयाः फुक्क छेँय् फय् व निभाः जः उतिग्यंक थ्यनी ।सकलें जानाः छगू योजनावद्ध तरिकां थुकथंया बस्ती धस्वाकेबले वयेवनेगु लँपु आः थें छखाछेँया तःलं मेगु छेँय् वा चुक, ननि, बहाः पिचायेकेमाःगु वा तच्वकं चिब्यागु गल्लीं जुइमाःगु विवशताया स्थिति अन्त्य जुयाः प्रत्येक छेँखाया लुखा क्वय् मध्यम खालया यातायात साधन तकं दुतपित यायेछिनिगु लँपुत दइ । उकथं चकंगु थाय्या नं ब्यवस्था यायेफइ ।
4. एकीकृत बस्ती विकासया आजु केवल न्हूगु छेँखा धस्वाकेगु जक मखसें अन च्वनीपिं परिवारपिनिगु लागिं छगू स्थायी आय् श्रोत चूलाइगु वा जीविकोपार्जनया अवसर कथं नं जुइमा धैगु ल्याखं प्रत्येक बस्तीया डिजाइन बजारया विस्तारया संभावना दइ कथं ब्यापारिक प्रयोजनय् वइ कथं बिकास याइगु जुइ
5. थौं कन्हय् स्वनिगलय् दक्कले समस्या जुयाच्वंगु त्वःनेगु लःया वैकल्पिक ब्यवस्था कथं बर्षां वा वइगु लः मुंकाः (Rain Water Harvesting) प्रत्येक बस्तीइ तःतग्वःगु मंकाः (
   Reservoir) दयेकाः सदांया निंतिं लःया अःपुक वितरण यायेफइ । नापं गनं गनं माल धाःसा थथे हे मंकाः कथं भूमिगत जलश्रोत (Underground Water) यानाः लःया ब्यवस्था यायेत अःपुइ ।
6. सकलें नापं च्वनेबले, सामाजिक सुरक्षाया ल्याखं छम्हेसित ग्वहालि, तिबः दयांतु च्वनिगु व समुदायगत मंकाः भावना ब्वलनाः झीगु एकता क्वातुया वनि
7. परम्परांनिसें झीपिं थःगुहे बिस्कं कला, संस्कृति व सम्पदायात कःघासें अले इलय् ब्यलय्या जात्रा पर्व, मेलायात सदां म्वाकातयेफइ कथंया शहरी विकास झी पुर्खापिन्सं यानावःगु खः, थ्वहे खँयात ल्यंकातयेत एकीकृत बस्ती बिकासयापाखें केवल ब्यक्तिया प्रयोजनया निंतिं छेँखा जक धस्वकोगु मखसें प्रत्येक लागाया बहाः बही, देगः चीभाः फलेचा, चपाः, आखा, दिगि, क्वापाःछेँ, आगं, सतः आदि सम्पदा, संस्कृतियात ल्यंकेगु कथं नं एकीकृति बस्ती बिकास दक्कले प्रभावकारी उपाय खः ।

• मंकाः स्वामित्व/सहकारी ब्यवस्थापन

एकीकृत बस्ती बिकासय् ब्वति कायेबले आः कानूनतः दयाच्वंगु थःथःगु छेँया स्वामित्व कन्हय् छु जुइ धैगु सम्बन्धय् दक्कले उप्वः च्यूताःया खँ खः । एकीकृत बस्ती बिकासया नामय् आः छकूचा जक जूसां दयाच्वंगु छेँया स्वामित्व तक नं मदैगु खःला ? उप्वःसिके थुकथंया चिन्ता दु ।

तर, झीसँ थन चर्चा यानाच्वनागु एकीकृत बस्ती बिकासया अवधारणा धाःसा उकथं मखु । झीसँ धयाच्वनागु एकीकृत बस्ती बिकास धैगु ऐतिहासिक कालनिसें दयाच्वंगु झीगु साँस्कृतिक सम्पदा व म्हसीका कथंया पुलां पुलांगु बस्तीत खः, गुगु थुगसिया भुखाचं दुन, स्यन वा पाःताः जुल वहे लागाय् उकथंया हे पुलांगु वास्तुकलायात नालाः न्हूगु प्रविधि कथं सुरक्षित छेँत दयेकेगु खः । थुकिया निंतिं सरकारी स्तरया जग्गाया अधिग्रहण आवश्यक मदु । लालपूर्जा वा स्ववासी प्रमाण कथं सुया सुयागु नामय् गुलि गुलि छेँया लागा दु, व फुक्कं फुक्कसिनं थः यस्सें लगानी कथं दुथ्याकाः एकीकृत बस्ती बिकासया ज्याय ब्वति कायेगु जुइ । थुज्वःगुलि दक्कले अःपूगु वैज्ञानिक प्रचलन धैगु आः दुगु छखा छखा छेँया, लँय् लाःगु, दुने च्वंगु, चुकय् वा गल्लीदुने गथे खः, उकिया उकथं हे सामूहिक मूल्याङ्कन यासें उकियात मौद्रिक रुपय् लगानी कथं नालेगु जुइ । अले थुकथं प्रत्येक छेँखायात मौद्रिक रुपान्तरण याये धुंकाः उकीयात उगु छेँय् थुवाःया शेयरया थुवाः कथं मान्यता बियाः गुलिन छेँ थुवाःत दु, सकलें दुथ्यागु छगू सहकारी लिमिटेडया आकार काइ । थुकिं यानाः छम्ह मनू न्हापा छखा छेँया जक थुवाः जुयाच्वंगुलि एकीकृत बस्ती बिकासया लिपा सकलें मुक्कं बस्ती विकास सहकारी लिमिटेडया हकवाला जूवइ । अले थ्वहे ल्याखं म्हतिं म्हतिं न्हूगु छेँया ब्यवस्था जुइगु व अन जुइगु ब्यापारिक गतिविधिया आयश्रोतया नं थःथःगु शेयर कथं लाभया नं हकदार जुइ ।

दक्कले महत्वपूर्ण खँ, थुकथंया एकीकृत बस्तीया संचालक वा थुवाः झी थःपिं हे जुइगुलिं झीगु दथ्वी सहलह ब्याकाः गुगु नं इलय् गुगु नं कथ स्वामित्व वा लाभासं आदिया आवश्यक ब्यवस्था यायेगु स्वतन्त्रता दयाच्वनि । थुकिया निंतिं सरकारयापाखें माःगु संरक्षण, समर्थन व सहयोगया आवश्यक दु । अले, थुज्वःगु अभियानयात तिबः बीगु कानूनी प्रावधान नं उलि हे महत्वपूर्ण छाय् धाःसा थुकी कानूनी प्रावधान व संरक्षण विना गुगु नं कथं पलाः न्ह्याकेगु संभावना मखु ।

(नेपालमण्डल राहत अभियानं असार १९ गते नेपाः ब्यांक्वेटय् जूगु ‘येँ दुनेया बस्ती एकीकृत विकास मुना’ ज्याझ्वलय् पितब्यूगु अवधारणा पौ)