– प्रा.डा. चुन्दा बज्राचार्य

नेवाःतसें हनाः वयाच्वंगु नखः चखः अप्वः धयाथें तिथि अर्थात् चन्द्रमाया गति कथं हनाः वयाच्वंगु दु । बिस्का जात्रा व घ्यःचाकु संल्हु धकाः छगू निगू नखः गते कथं हनाः वयाच्वंगु नखः खः । यःमरि पुन्हीथें हे घ्यःचाकु संल्हु नं नसाया नामं नां छुनातःगु नखः खः ।

प्रत्येक महिनाया न्हापांगु दिंयात संल्हु व महिनाया अन्त्यया न्हियात मसान्त धकाः धायेगु याः । घ्यःचाकु संल्हु धकाः माघ महिनाया न्हापांगु दिंकुन्हु हनीगु नखः खः । थ्व नखःबलय् नइगु वा विशेष छ्यलीगु नसाया नामं नां छुनातःगुलिं थ्व नखःबलय् घ्यःचाकुया नापं हाम्वोग्वारा द्यःयात छायेगु व नयेगु याइगु जूगुलिं थ्व संल्हुयात हामोसंल्हु धकाः नं धायेगु याः । झिंनिगू राशीमध्ये थ्वकुन्हु निसें सूर्द्यःः मकर राशी चाहिलेत दुस्वइगु जूगुलिं थ्व दिंयात मकर संक्रान्ति धकाः नं धायेगु याः । थ्वकुन्हु निसें सूर्द्यःया गति उत्तरपाखे जुइगु खः ।

थ्व दिं कुन्हु भक्तजनपिन्सं थाय् थासय् खुसिया दोभानय् वनाः म्वःल्हुयाः जाकि, माय्, पलः, चिकं, चाकु घ्यः तरुल, हामोग्वारा, मकः, सिं आदि सिधा तयाः दान यायेगु याइ । थ्व दिंकुन्हु दोभानय् म्वःल्हुयाः च्वय् न्ह्यथनागु दान यानाः थःम्हसिनं नयेगु यात धाःसा पुण्य लानाः थः हिस्तपुस्त जुयाः ल्वय् मदइ धयागु धापू दु । उकिं थ्वकुन्हु थःथः पुरोहिततय्त च्वय् न्ह्यथनागु हलंज्वलं तयाः सिधादान यायेगु याइ । सिधादान विशेषयानाः मां मदुपिं बाय् अबु मदुपिं वा मां नं अबु नं निम्हं मदुपिन्सं याइगु खः ।

धर्मसिन्धु नांयागु ग्रन्थय् थ्व संल्हुकुन्हु दान यात धाःसा छु जुइ, दान मयात धाःसा छु जुइ धकाः च्वयातःगु दु । मकर संक्रान्ति कुन्हु गुम्ह मनुखं म्वःल्हुइगु ज्या याइमखु व मनू जन्म तक रोगी व निर्धन जुइ । सन्तान मदुपिं मनूतय्सं थ्वकुन्हु अपसं च्वने नं भिं जुइ । श्राद्ध याये ज्यूपिं मनूतय्सं श्राद्ध याये नं बांलाः । थ्वकुन्हु हामोग्वारा व वसः दान यात धायेवं विशेष फल प्राप्त जुइ । थ्वकुन्हु याइगु ज्याखँ अर्थात् दोभानय् वनाः म्वःल्हुइगु घ्यः चाकु, हामो न्या, पलः आदि नयाः चिकं बुल धाःसा ल्वय् दइमखु ।

थ्वकुन्हुया दिनय् नेवाःतसें जक मखु नेवाः मखुपिन्सं नं माघे संक्रान्ति धकाः वा मकर संक्रान्ति ककाः कण्डमूल नयेगु याइपिं दु । नेवाःतय् ला ई कथं दूगु नसा नयाः नखः हनीगु स्वाभाविक खः । उकिं थ्व इलय् विशेषयानाः पलः व काउले जूगुलिं थ्व निताजि तरकारी नयेगु याः । थ्व इलय् कण्डमूल विशेषयानाः तरुल मनाः, छेँय् संन्या कू थनेमाः धकाः संन्या छुया वा पुकाः कुं थनाः उगु संन्या नयेगु चलन दु । थ्वकुन्हु विशेषयानाः समेलय् संन्या तरुल, घ्यः चाकु व हामोग्वारा वा हामो दूगु तिरौली, मुस्या पालु, लाभा तयाः नयेगु चलन दु । थ्वबलय् छ्यंनिसें दुम्ह संन्या नयेगु चलन दु । छाय् धाःसा संन्या नयेबलय् संन्याया छ्यंनिसें दुम्हेसित न्ह्ययाः छ्वइगु खः । थथे संन्याया छ्यं न्ह्यइबलय् शत्रुया छ्यनं संन्याया छ्यंथें फयेमा धकाः आशिस यानाः नयेगु चलन दु ।

घ्यः चाकु संल्हु कुन्हु गुम्हसिया समे जक नयेगु याःसा गुम्ह गुम्हसिया भ्वय् हे नये माःपिं नं दु । थ्वकुन्हु छेँ परिवार मध्ये दिवंगत जूपिनिगु नामय् सिकब्व तयाः सीपिन्त भ्वय् छायेमाःगु चलन दु ।

थ्वकुन्हु भ्वय् नयेमाः वा भ्वय् नयेगु यायेम्वाः व छुं मखु द्यःद्यःपिन्त समेतयाः उकिया नापनापं तरुल घ्यः चाकु हामोग्वारा तयाः पूजा यायेगु परम्परा दु । द्यःद्यःपिन्त पूजा याये धुंकाः प्रसाद कथं द्यःयात छाःथेंतुं घ्यः चाकु तरुल, हामोग्वारा संन्या तयाः समे नयेगु चलन खः ।

नखःबलय् नयेगु न्ह्यागु हे जूसां नयेगु नसा धाःसा नखःचखः कथं पाः । घ्यः चाकु संल्हु कुन्हु गुम्ह गुम्हसिया सुथय् जा नयेगु सत्ता माय्–बुजा धकाः ग्वःगु माय् जाकि व पलः तयाः थुयातःगु जा नापं संन्या अचार नापं मेमेगु तरकारी परिकार दयेकाः माय्–बुजा नयेगु चलन दुपिं दु ।

थ्वकुन्हु द्यःया प्रसाद काये न्ह्यः वा न्हिच्छि लाछिया दुने थःत बुइकातःम्ह मामं मचाबलय् जक मखु थ्वकुन्हु नं चसुप्वालय् न्हाय्पनय् चिकं तयाः थः मचातय्गु भिं स्वास्थ्य, ताःआयु व भिंगु लँपु लिनाः न्ह्यायेफयेमा धकाः सुवाः बीगु खः । बिया छ्वये धुंकूपिं म्ह्याय् मचात तकं थःछेँय् वयाः थः मांया ल्हाःतिं चिकं तयेधुंकाः भाःतया छेँय् लिहाँ वनीपिं दु । बिया छ्वयेधुंकूम्ह म्ह्याय् मचाया मचा मदुनिगु जूसा भाःतपिनिगु छेँय् घ्यः चाकु नयेमज्यू धकाः थःछेँय् वइगु चलन दु ।

भमचातय्सं भाःतपिन्थाय् घ्यः चाकु नयेगुया धयागु मां जुयाः यायेमाः धयागु चलन दु । उकिं मचा मदुपिन्सं भाःतपिन्थाय् घ्यः चाकु नयेगु चलन मदु । थ्व परम्परा स्थीर रुपं मजूसां नं घ्यः चाकु संल्हु कुन्हु धाःसा घ्यः चाकु नये माली धकाः भाःतपिन्थाय् मच्वंसे थःछेँय् हे वनेगु याइगु चलन खः । यदि भाःतपिनिगु छेँय् हे च्वनेगु याःसां फुक्क नयेगु याःसां घ्यः चाकु छता धाःसा नयेगु मयाइपिं दु ।

थ्व दिं कुन्हु सुथय् दोभान वा खुसिइ म्वःल्हुयेगु याःसा गुम्ह गुम्हसिनं म्वःल्हुइगुया पलेसा ख्वाः जक सिलेगु याइपिं नं दु । थ्वकुन्हु न्हिनय् भोछिं याउँक निभालय् च्वनाः चिकं बुइगु नं चलन दु । थ्व दिं कुन्हु नइगु नसा व निभालय् च्वनाः चिकं बुइगु खँय् बिचाः यानाः स्वयेबलय् नेवाःतसें थ्व अथें यानातःगु थें मच्वं । छाय् धाःसा माघ महिन धयागु चिकुलाया तःच्वतं चिकूगु ला खः । उकिं धाइ नापं पौष माघंथें चिकू धकाः धायेगु याः । माघ महिनाया सुरु अर्थात माघ १ गते चिकूगुया चरम सिमायादिं खः । मंसीर महिनां निसें चिकुइगु बरे जुजुं वनाः पौष महिनां पुगायेगु सुरु जुइगु खः । दकले सकले तःच्वतं पुगाइगु दिं धयागु माघ १ गते खः । उकिं थ्व इलय् म्हम्ही दक्व तच्वतं ख्वाउँसे च्वनाच्वनी । उकिं निभालय् च्वनाः थःगु म्हय् चिकं तयाः पानाः वया नापनापं थःम्हं फीगु वसः नं चिकं बुइत त्वयाः निभालय् हे तइगु जूगुलिं क्वानाच्वनी । निभालय् च्वनाः चिकं बुइबलय् म्हय् च्वंगु दक्व चिम्सं प्वाः तिं स्वानाः चिकं नापं निभाःया क्वा नं दुने दुहाँ वनाः म्हय् क्वायेगु जुइ । थ्व जुल चिकं म्हय् दुहाँ वनाः क्वाइगु प्रविधि ।

मेगु क्वाःजः थ्व कुन्हु नइगु नसा घ्यः चाकू तरुल पलः संन्या दक्व वस्तु हे आइरणयुक्तगु नसा खः । आइरणयुक्तगु नसां म्हय् दुने शक्ति बी क्वाःजः बी उकिं म्हया पिने नं म्हया दुने नसाया मार्फतं नं क्वाःजः बियाः चिकुया ख्वाउँया च्वंगु म्हयात दुने नं पिने नं क्वाकेगु ज्या याइ । उलि जक मखु च्वापु वा सितं कयाः ख्वाउँया च्वंगु छ्यनय् चसुप्वालय् मामं चिकं तयाः दुने थ्यंक दुहां वनेमा धकाः ल्हातं पातापाता यानाः क्वाःजःया नापं चिकं दुछ्वयेगु कथं नं खः । विशेषयानाः छ्यनय् तयेकेगु चिकंयात विशेषरुपं माय् तयाः क्वाकाः तःगु हे चिकं दइगु खः । उकिं लुमुलुमु धाःगु चिकं छ्यनय् न्हाय्पनय् तयाः छ्यंयात नं क्वाकेगु याइगु खः ।

थ्व दिंकुन्हु तीर्थया दोभान त्रिवेणी आदि खुसिया संगमस्थलय् म्वःल्हुइगु ख्वाः सिलेगु भिं धकाः गंगासागर प्रयाग काशाी मथुरा आदि थासय् वनी नेपाःया अधिराज्य दुनेया थीथी दोभान व त्रिवेणीइ नं म्वःल्हुइपिं ख्वाः सिलिपिं पूजा याइपिं, दान याइपिनि भीड जुयाः मेला हे लगे जुइ ।

समय ज्या न्ह्याइगु

दँय् दसं घ्यःचाकु संल्हुकुन्हु ख्वपया थथुबहीया न्ह्यःने ख्वपया न्याम्ह दिपंकर भगवान हयाः समय यायेगु याइ । थ्वबलययात समय धाः यायेगु अर्थात दिपंकर नापं ख्वपया बज्राचार्य शाक्यपिं फुक्क झ्वः छुनायाः समयलय् नकीगु जा केँ बुबह, तरकारी, मरी आदि तयाः जा नयेगु वा प्रसाद बिइगु याइ नापं गुथ्याः व भक्तजनपिन्सं ब्यूगु पंचदान नं दिपंकरया नापनापं बज्राचार्य शाक्य गुरुजुपिं नं कायेगु याइ ।

येँय् झिंनिदँय् दक्व पौष मसान्तकुन्हु स्वनिगः दुने च्वंपिं दक्व दिपंकार नापनापं थाय् थासय् च्वंपिं द्यःद्यःपिं हलुमान ध्वाकाय् ब्वये हयेगु याइ । वया कन्हय् कुन्हु घ्यःचाकु संल्हुकुन्हु स्वयम्भू क्वय् भुइख्यलय् द्यःद्यःपिं झ्वः छुकाः तयेगु याइगु खः । थ्व द्यःपिनिगु झ्वय् जुजुनिसें बज्राचार्य व शाक्य जातयापिं झ्वः छुनाः च्वनेगु याइ । थुबलय् स्वयम्भुइ भगवानया पंचदान द्यःनिसें पंचदान यायेधुंकूपिं फुकसिनं थःथः द्यः हयाः तयेमाः ।

थथे द्यःपिं गुरुजुपिं झ्वःछुइ धुंकाः पूजा यायेगु पंचदान बीगु याइ । उगु उपस्थितिइ जा, केँ लैं तरकारी मरि आदि थरीथरी परिवारया नसा तयाः नकेगु याइ । थ्व पर्वयात समय बीगु धकाः धाइ । थुबलय् अन्नया यक्व अह्रा जुइगुलिं बुंगद्यवं स्वये मफूगुलिं व द्यः छम्ह हयेम्वाः धयागु परम्परा दु । समय बी सिधल धायेवं द्यःद्यःपिन्त थःथःगु थाय् थासय् तिल यंकेगु ज्या जुइ ।

थुकथं घ्यःचाकु संल्हु वा माघे संक्रान्तियात बौद्धमार्गीपिन्सं तःधंगु पर्व कथं हनेगु याः । विशेषयानाः भुइख्यलय् समय जुइबलय् हलुमानध्वाका वा भुइख्यलय् द्यःद्यःपिन्त पूजा यानाः थःगु गछे कथं दान यायेगु याइ ।

बौद्धमार्गीपिन्त दानन यायेगु मध्ये दकले च्वय् च्वंगु दान कथं सम्यक दान खः । अथेतुं लखपा दानयात नं तःधंगु दान धाइ । सम्यकदान न्ह्याम्हसिया याःसां ज्यू । सम्यक दान यलय् न्यादँय् छक्व नागबहालय् यायेगु जूसा, ख्वपय् दछिइ छक्व माघ १ गते जुइगु खः । माघ १ गते हे झिंनिदँय् छक्व समय् यायेगु याः ।

(थ्व च्वसू संस्कृतिविद् प्रा.डा. चुन्दा बज्राचार्यया सफू ‘नेवाः तजिलजिइ नखः चख’पाखें ल्ह्ययागु खः । –सं.)