नेवा: अनलाइन न्युज – राकेश महर्जन | २०७७ पौष १४, मंगलबार २३:०३:३६

म्हसीका

विसं २०६८ सालया जनगणनाकथं देय्‌न्यंकं न्यनाच्वंपिं नेवाःतय्‌ ल्याः १३ लाख २१ हजार ९३३ म्ह दु । थ्व कुल जनसंख्याया न्यागू प्रतिशत खः । नेवाःतमध्ये नं आपाः ल्याखय्‌ दुपिं ज्यापु जाति खः । येँ, यल व ख्वपयात मुख्य बस्ती दयेकाः थनया आदिवासी, मूल रैथाने, थःगु हे संस्कृति, संस्कार व रीतिरिवाजय्‌ म्वानाच्वंगु समुदाय हे ज्यापु जाति खः । विशेष रुपं बुँज्या वा किसानी ज्या यानावयाच्वंगु ज्यापु जाति दुने महर्जन, डंगोल, प्रजापति, सुवाल, दुवाल, अवाले आदि आपालं थर दुथ्यानाच्वंगु दु ।

ज्यापु खँग्वःया व्युत्पत्ति मालेबलय्‌ जयस्थिति मल्लकालीन नेसं ५०० या न्यायविकासिनी तक थ्यंकेफइ । थुकिया पत्र ३९ ख य्‌ ज्यापु खँग्वःया व्युत्पत्ति थुइकेगु प्रसङ्ग थुकथं च्वयातःगु दु –

ज्यापोमियांतन ज्यापयकोस्यं ज्याजं बिस्यंततोत

आदिन अततोबुं निष्ठयाङ अवंकन ज्याप यंज

माल्व ।। मिसके ज्याजंकास्यंताव मनिस्तरंप मव्यंग्व”

थुकियात थौंकन्हय्‌या भासं हीकेबले – ज्यापुयात ज्या याकाः ज्याला बियातःतले न्हापांनिसें ज्या सिमधःतले उलि हे ज्याला बियाः ज्या याकातयेमाल । मालिकयाके ज्या कयाः (ज्याला क्वःछीधुंकाः) ज्या त्वःतेमदु । न्यायविकासिनीया मेगु प्रसङ्गय्‌ ज्यापे खँग्वः क्रियार्थक खँग्वःकथं छ्यलातःगु दु । ज्यापो शब्द संज्ञा खःसा थौंकन्हय्‌या ज्यापु शब्दया पुलांगु शब्द ज्यापोमि खः । थुकिया मि प्रत्यय तनाः ज्यापो व ज्यापु जुल ।

ज्या बीम्ह मालिक, साहु आदिथाय्‌ क्वःछिनातःगु ज्याला कयाः ज्या याइम्ह मनूयात ज्यापोमि वा ज्यापु धाइगु खः । न्यायविकासिनी ग्रन्थय्‌ थुमि ज्याला तकं क्वःछिनातःगु दु । ज्याला कयाः ज्या याइपिं जूसां थुमित दासदासी वा कमाराकमारी कथं कयातःगु मदु ।

जुजु जगज्योति मल्लया इलय्‌ नेसं ७३३–७५६ ज्यापोमि ज्यापुमि जूगु दु । जगज्योति मल्लया म्येय्‌ ज्यापुमि शब्द दुथ्याकातःगु दु । थुकी ज्या कायेमालीबलय्‌ ज्यापुमि मालाः जुइगु व ज्या क्वचाल कि ज्याला बीम्वाकेत स्वइगु भाव दुथ्याकाः ज्यापुमि शब्द छ्यलातःगु दु ।

जुजु जयप्रकाश मल्लया इलय्‌ छपु म्येय्‌ नं ज्यापुमि शब्द दुथ्याकातःगु म्ये दु । थुकी नं ज्यापुमितय्‌त बुँ ल्हातय्‌ मलाःतले द्यः व धर्मया नामय्‌ पाःफय्‌काः मेपिनिगु बुँज्या याइपिं धकाः च्वयातःगु दु ।

मल्लकालय्‌ थुकथं ज्यापोमि, ज्यापुमि कथं ज्याला कयाः ज्या याइपिं राणाकालय्‌ वयाः छगू जातिया आकार काल । थ्व जाति दुने महर्जन, डंगोल, सुवाल आदि जातं थःथवय्‌ सामाजिक सम्बन्ध बल्लाकाः शुद्ध ज्यापु जातिदुने थःपिंत लाकल ।

भाबो व ज्यापु जाति

भाबोया अर्थ बुँज्या व बुँज्यानाप सम्बन्धित ज्या यानाच्वंपिं आम समुदाययात थुइकी । इतिहासय्‌ ज्यापुसिबें न्ह्यः भाबो शब्द खनेदुगु खः । भाबोयात नेपाःगालय्‌ बुँज्या सम्बन्धी ज्याखँय्‌ विकसित जाति ज्यापु धायेगु याः । लिच्छिविकाल फपुलेवं भाबो शब्द दकलय्‌ न्हापां नेसं २२४, अनं २७२, २७३, ३३० या अभिलेखय्‌ खनेदुगु खः । थुकथं भाबो जातिया ज्यापुत दकलय्‌ पुलां व ज्यापुतय्‌ मेमेगु जात स्वयां भाबोया अभिलेख आपाः खनेदु । अभिलेखया अध्ययनं यल व वया जःखः च्वंगु गामय्‌ च्वंगु ज्यापु जातियात सम्बोधन याइगु शब्द ‘भाबो’ खः ।

ज्यापु दिवसया पृष्ठभूमि

दँय्‌दसं थिंलाथ्व पुन्हि, योमरि पुन्हिकुन्हु ज्यापु दिवस हनावयाच्वंगु दु । विशेष येँया ३२ गू त्वाःया ज्यापु जातिं सुरु जूगु ज्यापु दिवस आः वयाः राष्ट्रिय ज्यापु दिवसकथं देय्‌न्यंकंया ज्यापु जातितय्‌ मंकाः दिवस कथं हनावयाच्वंगु दु । विसं २०६० सालया योमरि पुन्हिकुन्हुंनिसें हनावयाच्वंगु थ्व दिवस थ्व दँय्‌ पुस १५ गते १७ क्वःगु राष्ट्रिय ज्यापु दिवसकथं हनेत्यंगु दु ।

२०५६ सालया मध्यावधि चुनावय्‌ येँ ७ नम्बर क्षेत्रं त्यानाः गिरिजाप्रसाद कोइरालाया मन्त्रिमण्डलय्‌ तीर्थराम डंगोल स्वास्थ्य राज्यमन्त्री जुयादिल । थःगु नासःपूजाया गुथिदुने बाजं भिंकेत तकं ल्हापं कयाच्वनेमाःगु अवस्था खनाः मन्त्री डंगोलं उबलेया अर्थमन्त्री महेश आचार्ययात ज्यापुतय्‌ परिस्थितियात बिचाः यानाः बजेट व्यवस्था यायेमाःगु सुझाव बियादिल । उबले येँया ६३ गू त्वाःयात म्हतिं २० हजार तकाया दरं ज्यापुतय्‌ बाजंया संरक्षणया निंतिं १२ लाख ६० हजार तका विसं २०५७ सालया बजेटय्‌ फ्यानाबिल । 

बजेट ला पास जुल, तर उकियात दाबी सुनां यायेगु विषय उबले भचा कचवं नं वःगु खः । येँय्‌ दुगु ज्यापुतय्‌ छगू जक संस्था ज्यापु महागुथि वा चक्रमान डंगोल अध्यक्ष जुयाच्वंगु नेपाली कांग्रेसया नेपाल किसान संघ, काठमाडौं जिल्ला सुनां उगु ध्यबा दाबी यायेगु खँय्‌ कचवं नं पिदंगु खः । थ्व कचवंयात ज्यंकेत बजेट कायेगु सिफारिस चक्रमान डंगोल अध्यक्षताय्‌ दुगु नेपाल किसान संघयात बियागु पूर्वमन्त्री डंगोलं कनादीगु दु । चक्रमान डंगोलया अथक मेहनतं ध्यबा ल्हातय्‌ लाकेधुंकाः उगु ध्यबायात अक्षयकोषय्‌ तयाः ज्यापु दिवस हनेगु बिचार ब्वलंगु खः । तर १२ लाख ६० हजारया अक्षयकोषं गुलि हे  ब्याज वइ, उकिं व ध्यबा बैंकय्‌ हे निदँ–स्वदँतक थात । थ्व दथुइ चक्रमान व तीर्थराम डंगोल जानाः ज्यापुतय्‌ बाजं भिंकेत वःगु ध्यबा नयाबिल धइगु हुइनाभुइना तकं जुल । ज्यापु जातियात वःगु ध्यबा व्यक्तितय्‌सं नइगु खः ला धकाः तकं असन्तुष्टि ब्वलन । २०६० सालतकं उगु ध्यबां चले यायेमफुत । २०६० सालं चक्रमान डंगोलं ज्यापु दिवस हनेगु विचार साकार याये हे माल धकाः ‘ज्यापु संस्कृति विकास कोष’ नीस्वनाः उकिया हे अग्रसरताय्‌ योमरि पुन्हिकुन्हु न्हापांखुसी ज्यापु दिवस हन । न्हापांगु ज्यापु दिवस येँया परोपकार स्कुलय्‌ जूगु खःसा अन उबले बैंकय्‌ दुगु १२ लाख ६० हजारया ब्याज नं इनाबिल । ज्यापु जातिया विकास व सम्बद्र्धनय्‌ वःगु ध्यबा छ्यलावनेवं ज्यापु समुदायदुने खनेदुगु असन्तुष्टि नं बुलुहुँ चिलावन ।

ज्यापु दिवस योमरि पुन्हि कुन्हु हे छाय्‌ हनेमाल, थ्व विषय आपालं चर्चापरिचर्चा जुइगु याः । ज्यापु संस्कृति विकास कोषया संरक्षक नं जुयादीम्ह पूर्वमन्त्री तीर्थराम डंगोलया कथं नेपाल कृषिप्रधान देश, थनया मुख्य बालि वा व जाकि खः । जाकिया हे योमरि दयेकीगु खः । कात्तिकय्‌ वा लयाः गंकाः धुकुती दुकयाः अन्न पुज्याइगु दिं योमरि पुन्हिकुन्हु हे खः । थुबले धुकुती योमरि तयाः पुज्याइगु खः । उकिं योमरि पुन्हि ज्यापुतय्‌ विशेष नखः खः । पत्रकार रास जोशीयाकथं योमरि पुन्हि कृषि क्रान्तिया प्रतीक नं खः । बलभद्र (बलबल) जुजुं  न्ह्याकूगु कृषिक्रान्तियात जनतां साथ ब्यूगु दिंकथं लुमंकाः कृषक व अन्नया सम्मान याइगु दिं कथं थ्वयात कयातःगु दु । यःमरि पुन्हिुकुन्हु हे अन्नयात सम्मान यानाः न्हूगु वा पितृयात छायाः किराती समुदायं उधौली पर्व हनावयाच्वंगु दु । उकिं योमरि पुन्हि ज्यापुत, किसानी व अन्ननाप स्वापू दुगु विशेष नखः जूगुलिं थ्व हे दिंयात ज्यापु दिवसकथं हनेगु जूगु खः । 

न्हापा ज्यापु दिवस गुबलें परोपकार स्कुल वा गुबलें एकेडमि वा गुबलें पर्यटन बोर्डय्‌ सीमित ज्यापुतय्‌ त्वाःनायः, त्वाःगुरु व त्वाःकजि हनाः स्वदँय्‌ छकः ब्याज इनेकथं हनावयाच्वंगु खः । लिपा २०६२–६३ सालया जनआन्दोलन ताःलाये धुंकाः उबलेया प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालाया नेतृत्वय्‌ जूगु मन्त्रिमण्डल न्ह्यःने चक्रमान डंगोलं ज्यापु दिवसयात ‘राष्ट्रिय ज्यापु दिवस’कथं बिदा बीमाःगु माग यानादिल । योमरिपुन्हि कुन्हु योमरि पुन्हि, धान्य पूर्णिमा अले उधौली पर्व धकाः बिदा बियातःगु दुसा उकी राष्ट्रिय ज्यापु दिवसया नं बिदा जुइमाःगु माग चक्रमान डंगोलं यानादिल ।  थ्व मागयात कयाः तीर्थराम डंगोलं गृहमन्त्रालय वनाः कृष्णप्रसाद सिटौला न्ह्यःने प्रस्ताव दर्ता यानादिल । प्रस्ताव दर्ता जूगु बाःछिलिपा हे मन्त्रिमण्डलया बैठकं ज्यापु दिवसयात सरकारी मान्यता बियाः उकिया बिदा नं बिल, उकियात गजेटय्‌ नं पिकाल । विसं २०६४ चैत ४ गते राष्ट्रिय ज्यापु दिवसयात सरकारं हे मान्यता बिल । राष्ट्रिय ज्यापु दिवस घोषणा जुइधुंकाः थुकियात जनतामाझ यंकाः भव्य रुपं हनेत २०६५ सालय्‌ मखं त्वालं पाः काल । मखं त्वाःया नायः मंगल सिंहया नेतृत्वय्‌ जनमानसय्‌ कुहां वयाः, सांस्कृतिक झाँकी ब्वयाः राष्ट्रिय ज्यापु दिवस हनेगु परम्परा न्ह्यात । अले थुबले जूगु विशेष कार्यक्रमय्‌ संविधानसभाया अध्यक्ष सुभाषचन्द्र नेम्वाङ प्रमुख अतिथि जुयाः झायादीगु खः ।

ज्यापु दिवसकुन्हु ज्यापु समुदायदुनेया आपालं प्रतिभातय्‌त पुरस्कृत यायेगु ज्या नं जुयाच्वंगु दु । संगीत, नृत्य, शिक्षा, कलाकारिता, चित्रकारिता, खेलकुद, पत्रकारिता आदि विविध १० गू क्षेत्रदुनेया उत्कृष्टपिं ज्यापुतय्‌त ज्यापु दिवसया झ्वलय्‌ १० द्वःतका नगद सिरपालिसें सम्मान यानावयाच्वंगु दु । थ्व झिद्वःतकाया गुहालि नं ज्यापु समुदायदुनेया हे प्रतिष्ठित साहु, धनाढ्य व्यक्तिपाखें प्रायोजन जुयाच्वंगु दु ।

वर्तमान इलय्‌ मखं त्वाःया नायः मंगल सिंह राष्ट्रिय ज्यापु दिवस समारोह समितिया नायः जुयाच्वनादीगु दु । १२ लाख ६० हजार तकां सुरु जूगु अक्षयकोष आः थ्यंमथ्यं १ करोड तका थ्यनेत्यंगु दु । आः वयाः ज्यापु समुदाययात योगदान यानाच्वंपिं ज्यापु समुदाय पिनेयाम्ह हे जूसां छम्हेसित ज्यापु प्रज्ञा पुरस्कार बियाः सम्मान नं यानावयाच्वंगु दु ।

ज्यापुतय्‌ भविष्य उत्थान यानाः अले राष्ट्रिय ज्यापु दिवस धकाः येँय्‌ जक सीमित मजूसे सम्पूर्ण देशया हे ज्यापुतय्‌त कःघानाः न्ह्याः वनेत कार्यपत्र दयेकाच्वंगु जानकारी नं पूर्वमन्त्री तीर्थराम डंगोलं बियादीगु दु ।

निष्कर्ष

ज्यापु जाति नेपाःगाःया आदिवासी जाति खः । ज्याला कयाः किसानी ज्या याइपिं ज्यापु जातियात भाबो, ज्यापोमि, ज्यापुमि सम्बोधन यानातःगु दु । येँया ६३ गू त्वाःया ज्यापु जातियात वःगु ध्यबा अक्षयकोषय्‌ तयाः उकिया ब्याज इनाः योमरिपुन्हि कुन्हुनिसें न्हापां ज्यापु दिवस हंगु खःसा आः वयाः सरकारं हे गजेटय्‌ पिथनाः राष्ट्रिय ज्यापु दिवसया बिदातकं बी धुंकूगु दु । १२ लाख ६० हजार अक्षयकोषं आः थ्यंमथ्यं १ करोड अक्षयकोष थ्यनेधुंकूगु दु । ज्यापु जाति, उमि संस्कृति, सम्पदा देश हे गौरव जुयाच्वंगु दुसा ज्यापु दिवस उकियात जनमानस न्ह्यःने हयेगु, उमि गौरव ब्वयेगु विशेष दिं जुयाच्वंगु दु । 

खँल्हाबल्हा

तीर्थराम डंगोल, संरक्षक, ज्यापु संस्कृति विकास कोष (२०७७ पुस ५)

लिधँसा

जोशी, रास (विसं २०७७), ‘योमरिको समाजशास्त्र’, नागरिक वर्ष १२ अंक २०६, २०७७ पुस ११, पृ. ४ ।

पञ्च, ज्यापु (विसं २०५७), भाबो । ख्वप : कुतः पिकाकः ।

शर्मा, प्रयागराज (विसं २०५४), कूल, भूमि, राज्य : नेपाल उपत्यकाको पूर्व–मध्यकालिक सामाजिक अध्ययन  । कीर्तिपुर : नेपाल र एशियाली अनुसन्धान केन्द्र, त्रिभुवन विश्वविद्यालय ।

सिं, तुलसीलाल (ईसं २००९), ‘ज्यापु’, मतिना दँ ३, ल्याः ११, पृ. ३४–३७ ।

Categorized in बिचा: