- प्रेम शान्ति तुलाधर

नेवाःत नेपाःया स्वनिगःया आदिवासी खः । थुपिं उप्वः यानाः शहरय् बसोवास याइपिं खः । थ्व जातिया उत्पत्तिया खँ आःतक क्वः मजीनिसां थौंया नेवाःत छगू जाति विशेषं वःपिं मखु धइगु ख“य् धाःसा विद्वानत सहमत जुगु दु । नेवाः खँग्वःया ब्यूत्पन्न कथं नेवाङ, नेवाहाङ, नेवाः धाःपिं मंगोल नश्लयापिं मनूत हे थौंया नेवाःतय् आदिम पुर्खा खः । इमिसं ल्हाइगु भाय् हे थौंया नेपालभाषाया प्राचिनतम अस्तित्व खः । बागमति खुसिया जःख च्वंगु १६८२० माइल ताहाःगु गाः परापुर्वकालंनिसें नेपाःया केन्द्रस्थल जुयाच्वंगु दु । थ्व हे गाः नेवाःतय् आदिम स्थल खः (आचार्य, ने.सं. १०८९ः३–१६) ।

लिपा बिस्कं बिस्कं इलय् थीथी कथं उत्तर दक्षिणपाखें विविध जातियापिं मनूत (किरात, शाक्य, लिच्छवी, ठकुरी, वृज्जि, गुप्ता, आभीर मल्ल आदि ) दुहां वयाः थनया न्हापाया आदिवासीनाप छस्वा छधी जुयावन । थुकथं थनया आदिवासीत नेवाङ, नेवाहाङ , नेवाःधाःपिं मंगोल नश्लया पिं मनूत खयाः नं नेपाः गालय् बसोवास याइपिं फुक्कसित उबलय्या चलन कथं नेपाः देया नामं नेपाःमि , वा नेवाः धइगु जूगुलिं थुपिं फुक्क नं नेवाः जुयावन (जोशी, वि.सं. २०३०ः८९) ।

थ्व धापुयात थौंया नेवाःतय्गु शरीरिक बनौट, रुप र¨या भेद, धर्म संस्कृतिया विविधता आदिं नं यचुक क्यं । उकिं थौंया नेवाःत छगू खास जातियापिं जक मखुसे थीथी जातिया ल्वाकःबुकः खः । थीथी थासं बाय्‌हिलाः थन मूवःपिनिगु समुदाय खः । थ्व समुदाय दुने च्वपिं मनूत थीथी थासं वःपिं व थीथी भाषा संस्कृतियापिं जूसां नेपाःगालय् वयाः थन जीवन हने मासेंलि थन उबलय् चलनचल्तिइ वयाच्वंगु जनभाषा,गुगु नेपाल देया नामं क्वकयातःगु ङेपाल,  नेवार, नेपालभाषा, व नं अमिसं मसयेकुसें मगात,वं थःत सभ्य व सुसंस्कृत धायेकेगु नितिं थनया संस्कृति नं ग्रहण मयासें मगात । थ्व हे कथं थनया न्हापाया आदिवासी जातितय्गु भाषा नेपारभाषा, नेपालभाषायात इमिसं मंकाः भाषा कथं नालायंकल । नापं थनया मूल संस्कृतियात नं मंकाः संस्कृति कथं नालाकाल । कालान्तरय् वनाः थनया आदिवासीत नापं छगू समुदायलय् मुवःगुया छगू परिचय वा मंकाः चिं थ्व हे भाषा व संस्कृति जूवन ।

डा. कमल प्रकास मल्ल या धापू कथं थौं आदिवासी नेवाःतय् पाखें थौंकन्हय्‌या नेवाःतय् पुचलय् छुं तत्व ल्यंदनिसा व तत्व थ्व हे धकाः धायेगु मानव शास्त्रीय, सांस्कृतिक, सामाजिक व मेमेगु प्रामाणिक आधार छुं मदु । अथे जूसां थौंकन्हय्‌या नेवाःतय्‌सं ल्हाना वयाच्वंगु गुगु भाय् खः, व भाय् हे छगू क्वातुगु प्रामाणिक आधार जूगु दु । थुकिं आदिवासी नेवाःत व थौंकन्हय्‌या नेवाःतय् दथुइ छुं मखुसां निद्वःदँया अटुत सम्बन्ध दुगु खनेदु थ्व सम्बन्ध इतिहासया विभिन्न इलय् बाय् हिलाः पिनें वयाः च्वंवःपिं छधि जूगु सह–अस्तित्वया चिं जक नं खयेफु । तर मंकाः भाय‌्या थ्व सम्बन्धं धाःसा आदिवासी नेवाःत अवश्य नं सामाजिक व सांस्कृतिक दृष्टिकोणं आतिथ्य व सौहार्दपूर्ण समाजया पृष्ठपोषक खः धकाः यचुक क्यं । इमिके अनेवाःतय‌्त नं नेवाः यानाछ्वयेगु सामाजिक संगठन,अनेवाःतय‌्त नं थःगु संस्कृतिइ थाय् बीगु व नेवाः भाय् ल्हाये सयेके बीगु उदारता दु धैगु स्पष्ट खनेदु (मल्ल, ने.सं. १०९८,घ) ।

आदिवासी नेवाःतय‌्के अनेवाःतय‌्त नं नेवाः यानाः छ्वयेगु सामाजिक संगठन , थनया संस्कृति ग्रहण याके बीगु सांस्कृतिक बाहुल्य, नेवाःभाय्, नेवाः संस्कृति ग्रहण याःगुया मू हुनि थ्व हे जक मखु श्र थन च्वनाः म्वायेमाःगु, थनया जीवनय् भ्यलय‌्पुने माःगु बाध्यतां यानाः हे इमिसं नेवाः भाय् , नेवाः संस्कृतियात नाला यंकूगु जुइमाः ।

मुल नेवाःत नेपाः गाःया मूल निवासीत खः ,गुपिं क्राइष्टया सिबें खुसः दँ न्ह्यः हे थन दुगु खनेदु (रेग्मी,इ.सं.१९६०ः१६) ।

लिच्छवितय्सं नेपाःगालय् शासन याये न्ह्यः थन शासन यानाच्वंपिं थनया किरात जुजुपिंत नेपार जातिया जुजुपिं धकाः नालातःगु दु संस्कृत भाय् ज्वनाः लिच्छवित नेपाः गालय् दुहां वये न्ह्यःथन असंस्कृत भाय् ल्हाइपिं मनूतय्सं वास यानाच्वंगु व थ्व गाःया बस्ति आपालं गुँच्वः, थाय् खसि आदिया नां पर्यन्तं हे भासं जूगुलिं छुं मखुसां लिच्छवित वये २००/४०० दँ न्ह्यवंनिसें थ्व भाय् ल्हाइपिं  (किरात,नेवाङ,नेवाहाङ,नेवाल, नेवार न्ह्यागु धैदिसँ) दुगु खँ सीदु (मल्ल ,ने.सं. १०९८ः१६६)।

थुकथं इस्वी संवत् शुरु जुइ न्ह्यः हे थ्व नेपाःगालय् नेवाः भाय् ल्हाइपिं नेवाःत दयेधुंकूगु खः । थुपिं मूल नेवाःत चीनया कांसु प्रान्तया उत्तर पूर्व निसें सँदेय्‌या दक्षिणं व पूर्वं दयेकीगु अर्धवृत्त क्षेत्रं म्होतिं नं निकः दक्षिण स्वयाः बाय् हिलाः नेपागालय् वःपिं खः (डोहर्टी, १९७८ः४३९–४४२)।

थुपिं अझ पूर्वया दोलखा जुयाः वःपिं खः(माली, ने.सं.१०९८ः१५)।

थुकथं मूल नेवाःतमंगोल नश्लयापिं व आदिकालंनिसें थन खने दयेधुंकूपिं खयां नेवाःत मुक्कं थुमिगु जक वंशज मखुसे मेमेगु जातिया नं ल्वाकःबुकः खः । थौं थ्व समुदायया मंकाःचिं धयागु हे नेवाः भाय् खः , नेवाः संस्कृति खः व गुगुं इलय् थ्व समुदायया मंकाः चिं धयागु हे नेवाः भाय्खः, नेवाःसंस्कृतिखः व गुगुं इलय् थ्व स्वनिगलय् बसोबास याये धुंकूपिं खः ।

ऐतिहासिक क्रमय् शुरुइ स्वनिगःया पिनेयापिंसं थ्व स्वनिगलय् च्वपिंत नेवाः धायेगु याःसां थुमिसं थःपिनिगु परिचय धाःसा नेवाःधकाः बीगु याःगु खनेमदु । अझ शासकतय्‌स‌ं ला थःत किरात, लिच्छवी, वर्मन, मल्लथकू आदि धकाः म्हसिके बीगु याःगु दु । ख ला नेवार धइगु ख“ग्वःनेपाल संवत्७३९(इ.सं.१७१९अर्थात् वि.सं.१७७५) दँय्‌कस्त दातें च्वःगु नरपतिजयचर्या स्वरोदय ग्रन्थय् उल्लेख जूगु खः (माली, ने.सं.१०९८) थ्वयां लिपा गोरखाया जुजु राम शाहं स्वनिगःया नेवाःत गोरखाय् बनेज्या याकेत यंकूगु इस्वी सन् १९६५ लिपा छ्यलाबुलाय् वःगु खनेदु । थ्वयां लिपा येँया जुजु प्रताप मल्लं लाय्‌कूया अंगलय् १५गू भासं च्वकातःगु (ने.सं.७७७) शिलापत्रय् नेवार खँग्वः छ्यलातःगु दु । ने.सं.८८८स गोरखाया शासकतय्‌स‌ं स्वनिगः त्याकाः सत्ता थःगु ल्हातय् लाके धुंकाः स्वनिगः यापिं मनूतय्‌त जक नेवार धकाः धायेगुलिइ तीव्रता वल, अले पिनें वयाः स्थायी रुपं स्वनिगलय् बसोबास याःवःपिं न्ह्यागु जातियापिं जूसां फुक्कसितं न्हापा थें नेवाः धायेगु परम्परा तनावन (मल्ल, ने.सं. ११११ः२) ।

थथे खस जुजुपिनिगु ल्हातय् थनया शासन सत्ता लायेधुनेवं थनया प्रशासनिक भाषाखस भाषा जूवन । खस भाषा मखुपिं न्हापांनिसें नेवाः भाय्यात थःगु भाय् कथं ल्हाना वयाच्वंपिं, नेवाः संस्कृतियात थःगु संस्कृतियात थःगु संस्कृति कथं हना वयाच्वंपिं, गुगुं इलय् स्वनिगलय् बसोबास याये धुंकूपिं थीथी धर्म जातया छगू समुदायवा छगू हे जातियापिं मनूतय्‌त जक नेवाः धायेगु जूवन । थुकथं नेवाः जातिया जातः प्वला स्वयेगु धैगु हे नेवाःतय्गु जक मखु नेपाःया इतिहास व संस्कृति गय् छधी जुल धैगु प्वला स्वय्गु खः (मल्लः ने.सं.१०९८ःङ)। 

(साभार– नेपालभाषा साहित्यया इतिहास)