उबलेया नेपालमण्डल
मल्ल के. सुन्दर
मानवीय सभ्यताया दकलय् बांलाःगु मूर्तरुप नगरया विकास धकाः थुइकी । भूमध्यसागरया मेसोपोटोमिया, ल्याटिन अमेरिकाया माया, युरोपया बेवोलियन, चीनया यांगेत्से, भारतीय महाद्वीपया सिन्धुघाँटी आदि सभ्यताया अध्यतातय्सं नं थुकथं हे व्याख्या यानातःगु दु । थ्व सकतां सभ्यता इसापूर्वसिबें द्वलंद्वः दँ न्ह्यः हे विकसित जुइधुंकूगु खः । झीगु नगरीय सभ्यताया इतिहास उलि पुलां मजूसां प्राचीन नेपालमण्डलदुने विकसित नगरीय संरचना निद्वःदँ न्ह्यःसिबें पुलां व विशिष्ट वास्तुकलां जाःगु खँय् सकसिया छप्वाः म्हुतु दु ।
अथे ला राजनीतिक शक्ति केन्द्रकथं पश्चिमया खसान, पूर्व–दक्षिणया तिरुहुत, मधेसदुनेया चौदण्डी व केन्द्रया नेपाःगालय् क्रियाशील अस्तित्व सलंसः दँ न्ह्यवनिसें दुगु खः । तर नगरी सभ्यता धाःसा केवल नेपाःगाःदुने जक विकसित जुल । मेथाय्या मानवीय सभ्यतां नगरीय स्वरुप काःगु मदु ।
प्राचीनता मालावनेबले झी हिमवत् खण्डतक थ्यनी गुकिया अध्याय ७२ स ‘नेपाल इति यो ब्रूयाज्ज्ञानतोत्रानतोपि वा । नित्यं कृतैनसो मुक्तस्त्रतैव जायते पुनः ।।’ सीकं वा मसीकं नेपाल शब्दयात न्हिथं उच्चारण जक यायेवं पाप मोचन जुइ धयातःगु वर्णन लुइकेफइ । अथे हे, बौद्धग्रन्थ स्वयम्भू पुराणं नं नेपाःगाःया चर्चा यासें धयातःगु दु, ‘एवं पुण्यतामा भूमिरियं हिमालयाहवया । सुखावतिनिभारम्भया बोधिसत्व समाश्रय ।।’ नेपालमण्डल अति पुण्य भूमि खः गन हिमाल दु, गन सुखावती लोकधातु ज्वःगु बोधिसत्व च्वनाच्वंगु दु । नेपाल महात्म्य, स्कन्द पुराण, स्वस्थानी व्रतया बाखं आदिइ नेपालनाप स्वापू दुगु अनेक चर्चा दु । भ्वँतया जुजु रण मल्लं थःगु नाटक ‘पाण्डव विजय’य् ‘भूवधूतिलकप्रायो’ भूमण्डलया कपालय् शोभायमान सिन्हः थें बांलाःगु धकाः वर्णन यानातःगु दु । तर थ्व दक्वं प्राचीन नेपालया भौगोलिक अवस्थाया वर्णन व उकी आस्था दुगु अभिव्यक्ति जक खः । उकी मानवीय सिर्जना, स्थानीय जीवनशैली, भौतिक संरचना वा नगरीय सभ्यताया छुं नं प्रसङ्ग मदु ।
मानवशास्त्रीतय्सं स्वनिगलय् याःगु वैज्ञानिक अध्ययन व नृतत्वशास्त्रया आधारय् याःगु विश्लेषणमध्ये रुसी पुरातत्वविद् डा. एनातोली याकोबेभ सेटेन्कोया खोज महत्वूर्ण तायेकी । स्वनिगःया भुइजःसि लागाय् लुइकूगु ल्वहंया सामानतय् वैज्ञानिक विश्लेषणया आधारय् वय्कलं उपिं पाषाणयुगय् छ्यलीगु मानव ल्वाभः जूगु व आःसिबें स्वीद्वःदँ पुलां जुइफुगु अनुमान याःगु दु । मांगालियाय् लूगु पाषणयुगया यायावरतय्सं छ्यलीगु ल्वाभःनाप थ्वया समानता दुगु तकया दाबी एनातोली भाजुया दु ।
उपत्यका गुगुं इलय् पुखूया रुपय् दुगु व लः पिहांवनेधुंकाः जक बुलुहुँ मानवबस्ती दुगु खँय् सकलसिया छगू हे मत दु । थनया भूबनोटया अध्ययनं नं थ्व उपत्यका तःधंगु पुखूया रुपय् दुगु खँया पुष्टि जुइधुंकूगु दु । वैज्ञानिक आधार मालीपिंसं प्रागैतिहासिक इलय् जूगु गुगुं नं प्राकृतिक उथलपुथलया हुनिं उपत्यकाया दक्षिणी भेगया चोभारया गल्छी जुयाः लः पिहांवनेफुगु तर्क तइ । तर मेखे आध्यात्मिक मिथकय् विश्वास याइपिंसं महाचीनं महामञ्जुश्री वयाः चन्द्रहास खड्गं चोभारयात फायाः थन मुनाच्वंगु लः पितछ्वयाः मञ्जुपत्तन नामं मानवीय बस्ती दयेकल धाइ । थ्व स्वयम्भू पुराणय् दुगु विवरण खः । अथे हे, नेपाल महात्म्यकथं श्रीकृष्णं थःगु सुदर्शन चक्रपाखें पहाड फायाः नागदहया लःयात निकास ब्यूगु व थःनापं वःपिं गोपालवंशीतय्त सहरय् तःगु खँ न्ह्यथनातःगु दु । नगरीय बस्ती विस्तारनाप स्वापू दुगु मिथकत खः थुपिं । ऐतिहासिक आधार स्वयेगु खःसा स्वयम्भू पुराण १६ गूगु व नेपाल महात्म्य १७ गूगु शदी जक च्वःगु ग्रन्थ खः ।
मेखे, नेपालय् लूगु थीथी वंशावली नं उपत्यकादुने मानवीय सभ्यता विकासक्रमया थःगु हे पहया चर्चा दु । इतिहास शिरोमणि बाबुराम आचार्यं दाबी यानादीकथं इसापूर्व ७/८ सय दँ न्ह्यः हे थन सभ्यताया विकास जुइधुंकल । पुरातत्व विभागं इटालीया अनुसन्धान पुचःयात धोबीखोला जःखः विशेषतः हाँडिगां जःखः सन् १९८४ निसें १९८९ तक याकूगु उत्खननय् लुयावःगु पुरातात्विक अवशेषया आधारय् प्राध्यापक बेरार्दी जियोभानीं थःगु ‘एक्जाभेसन एट् हाडिगाउँ’ सफुती थ्व तथ्ययात पुष्टि यानातःगु दु । छुं छुं वंशावली नं उपत्यकादुने प्राचीनतम नगरीय बस्ती उत्तर भुइजःसिनिसें विशालनगर जुयाः दक्षिण कोटेश्वरतक न्यनाच्वंगु खँ च्वयातःगु दु । वागमती सभ्यताय् केन्द्रित जुयाः अध्ययन–अनुसन्धान यानादीम्ह डा. साफल्य अमात्यं नं नेपाःगालय् नगरी सभ्यता विकासया सम्बन्धय् थुज्वःगु हे ज्वःलाःगु धापू तयादी । वय्कलं धयादी, ‘उपत्यकादुने जुजु सुपुष्पदेवया राज्यकालंनिसें हे सभ्यताया विकास जूगु खनेदु । उम्ह हे जुजुं उपत्यकाय् छगू बांलाःगु सहर दयेकाः अन श्री पशुपतिनाथया देगः नीस्वंगु खः । उकिं वागमती सभ्यताया अभियन्ता श्री सुपुष्पदेव हे खः । वं दयेकूगु सहर हाडिगांदुने लाः ।’ नेपाःया प्रमाणित ऐतिहासिक सामग्री धयातःगु ‘गोपालराजवंशावली’य् नं थ्व हे जुजु सुपुष्पदेवया खँ न्ह्यथनातःगु दु । कालान्तरय् तःधंगु मिं नयाः विशालनगर ध्वष्ट जुल, लिपा अनया मानवबस्ती मेथाय् चीकूगु खः धयातःगु दु ।
व्यवस्थित नगर विस्तार जुइन्ह्यः उपत्यकाया जःखः ततःजाःगु थासय् दुगु तोखा, धर्मस्थली, धापासी, तुसाल, भुइजःसि, लेले, वादेय्, फम्पि, बुंगः, सुनागू, टिस्टुङ्ग, चित्लाङ्ग, पूर्वय् चाँगु, सक्व, गोकर्ण, थानकोट, किसिपिढी, बलम्बु, सतुंगः, इचंगु आदि थासय् मानवबस्तीया विकास जुइधंकूगु अनुमान इतिहासकारतय् दु । उगु लागाय् लुयावःगु लिच्छविकालीन अभिलेखं थ्व खँयात पुष्टि जुइ ।
छगू खायुगु खँ छु धायेबले, मानव सभ्यताया उलि पुलांगु कालक्रम दुसां प्रामाणिक अभिलेख, दसि, प्रमाण धाःसा खास हे मदु । लिच्छिवि जुजु मानदेवं चाँगुनारायणय् संवत् ३८६ (ईसं ४६४) या अभिलेखय् जक प्रामाणिक इतिहासया खँ लुइ । वसिबें पुलांगु तथ्य झीके मदु ।
जुजु नरेन्द्रदेवया राज्यकालय् नेपाःगाः थ्यंम्ह चिनियाँ तीर्थयात्री वाङ हुयन त्से भद्रादिवास राजप्रसाद थ्यंम्ह खः । वं अन खंगु खँया वर्णन यानाः च्वःगु दु, “दरबार स्वब्वय् ब्वथलातःगु दु, स्वंगुलिं ब्व भव्य जू । दरबारया थीथी कोथाय् बहुमूल्य रत्न थुनातःगु दु । दरबारया दथु ब्वय् सिजःया पौ दुगु न्हय्तँजाःगु छगू बुर्जा दु । दरबारय् प्यंगुलिं दिशाय् सिजःया नलि व बँय् बांलाःगु लुँया गोही तयातःगु दु । बुर्जाया च्वं नलिपाखें चाःहीकाः लः हायेकातःगु व लःया फोहोरां यानाः गोहीया म्हुतुं पहाडया झ्वाला क्वब्वानाच्वंगु अपूर्व सौन्दर्य स्वयेखंगु खः ।’ थ्व वर्णनय् नं नगरीय बस्तीयात कयाः आपाः खँ धयातःगु मदुसां उगु इलय् नेपालमण्डलदुने विकसित जुइधुंकूगु स्थापत्यकला व वास्तुकलाया बांलाःगु जानकारी थ्वं बियाच्वंगु दु ।
विशेषतः यक्ष मल्ल मदयेधुंकाः ईसं १४८० लिपा छप्पँ दुगु नेपालमण्डलयात स्वम्ह काय्पिं रण मल्ल, राय मल्ल व रत्न मल्लं स्वंगू राज्य यानाः शासन यायेगु व्यवस्था यात । उबलेनिसें उगु राज्यदथुइ सांस्कृतिक स्मारक व भौतिक संचरनाया विकासय् छगूकथं थवंथवय् धेंधें बल्लाया भावना ब्वलन । थ्व हे कालखण्डय् ख्वपय् तलेजु नीस्वंगु खःसा थुकिया हे अनुकरण यानाः यल व येँय् नं तलेजुया देगः दयेकल । नगरदथुइ तःग्वःगु गं तःबलय् स्वंगुलिं सहरय् नं गं तल । भीमसेन व कृष्णया देगः प्रतिस्थापन याःबलय् स्वंगुलिं सहरय् नं अथे हे यात । राजप्रसादय् नं धेंधेंबल्लाया हुनिं लुँया लुखा, लँुया झ्याः, लुँया गजू, आपालं चुक, देगुतलेजु ईष्ट द्यः आदि आराध्यस्थल, देगः, चैत्य, गुम्बा, सतः दयेकल । नगरदथुइ ल्वःवनापुसे च्वंगु पुखू, ल्वहंहिति, चाकलाःगु बहाः, बही व चुक दयेकल । व ई छगूकथं नगरी वास्तुकला विकास व समृद्धिया स्वर्णिमकाल खः । खड्गाकार जुइमाः वा यन्त्रशैलीया जुइमाः, वा अष्टमातृकापाखें संरक्षित जुइमाः, उपत्यकादुने थुकथं विकसित प्राचीन सहर तसकं व्यवस्थित नगरीय सभ्यताया बांलाःगु दसु जुयाब्यूगु दु ।
चर्चित युद्ध संवाददाता व रोमाञ्चक यात्रा वर्णनया च्वमि एडवार्ड अलकजेन्डर पावेलं ‘द लास्ट होम अफ मिस्चरी ः एडभेन्चर इन नेपाल’ सफूया खँग्वः न्ह्यथनेबले, “जि, सुनां विश्वया फुक्क धयाथें नांजाःगु सहर व आवास गृह स्वयेगु ह्वःता कायेखंम्ह खः, जितः ताः ख्वपया दरबार स्क्वायर स्वयेगु धइगु पृथ्वीया बच्छि ब्वया यात्रा यायेगु सिबें बांलाःगु खः । वास्तुकला व कलाया दृष्टिकोणं ख्वप अल्लाद्दिनया रहस्यमय गुफा थें खः ।’
यथार्थय् नगरया अर्थ न मानवीय आवासया भिडभाड जक खः, न भौतिक संरचनां कात्तुमत्तुकाःगु संरचना हे खः । प्राचीन नेपालमण्डलया रैथानेयात समुदाय जानाः थःगु थासय् च्वनेगु नगरीय आवास सुरक्षित, सुविधायुक्त व सुन्दर जुइमाः धइगु ला दु हे दु । थ्वया नापं नगरया अंगः–अंगलय्, गल्ली व चुकय् अले छेँया अप्पाय् तकं समुदायया आस्था व जीवनदर्शनयात प्रतिबिम्बित यायेमाः धइगु मान्यता तइपिं खः । उकिं नगरय् मनू च्वनेगु आवासीय भवन जक मखु, अन गुगु थासय् निकालँ, प्यकालँ अले गन सार्वजनिक व सांस्कृतिक ज्याया यायेत माःगु लाछि, दबू, देगः, स्तुप, चैत्य, मठ, आगंछेँ, फल्चा, सतः दयेकेगु खः उकियात नं माःगु थाय् क्वःछीगु खः । दार्शनिक मान्यताकथं निश्चित संरचनायात निश्चित थाय् व आकृति, वास्तु, स्थापत्य सिद्धान्त पालना याइगु खः । अथे हे, वातावरणीय सन्तुलनयात मदयेकं मगाःगु चरण लागा, खुल्ला चौर, वनजंगल, जलाधार लागा आदि पक्षय् नं उतिकं ध्यान बी । प्रत्येक वस्ती स्वस्थ मनू च्वनेजीकथं म्होतिं नं लः, फय्, निभा वइगु चुक, लाछि, बहाः, बही व्यवस्थित जुइ । अले व हे कथं धः व लःया निकासया व्यवस्थानापं सार्वजनिक तुं, हिति व पुखू नं नगरया अभिन्न रुप खः ।
छेँ केवल आवास व च्वनेत जक दयेकीगु संरचना मखसे मानवीय आस्थाया प्रतीक कथं छेँया निखेर तइगु निपाः खापायात भैरव/भैरवी अले मू लुखायात गृहलक्ष्मी तायेकी, उकिं सुरक्षाया प्रतीककथं अन मिखा व खड्ग की । खापाया जवं खवंया थामय् कीगु कलात्मक बुट्टा पूर्णकलश, केराया हः, अष्टमंगल आदि भिंया संकेत खः । मूल लुखाया चौकोसया च्वय् कीगु न्याब्व बौद्धतय् पञ्चबुद्ध व हिन्दूतय् ब्रह्मा, विष्णु, महेश्वर अले गणेद्यः व कुमारया प्रतीक खः । मूलुखाया न्ह्यःने बँय् छगू वर्गाकार अप्पाय् मन्दः दय्काः छेँया रक्षा याइम्ह क्षत्रपालकथं तइ । अथे हे, छेँया मूलुखा सामान्यसिबें भचा चिजाः याइ छाय्धाःसा गृहलक्ष्मीदुने दुहांवनेबलय् वा पिहांवयेबलय् छ्यं क्वछुकाः नमन यायेगु जुइ । छेँय् तइगु अप्पाय् कियातइगु बुट्टा नाग्वः – नागरनागिनी व कमलया हः आकारया जुयाः उकिया प्रतीकात्मक अर्थ दु । बांलाकेत बुट्टा कियातःगु सिँया झ्याः, तिकिझ्याः, विमानझ्याः, मयूरझ्याः, सँझ्यालय् जीवनदर्शनया गहन भाव सुलाच्वंगु दु ।
ख्वपया सम्पदा संरक्षणय् क्रियाशील आर्किटेक्चर नील गुट्सचाउं यानादीगु नगरीय सभ्यताया अध्ययनया झ्वलय् रैथाने वास्तुकलादुने आपालं दार्शनिक पक्ष लुइकूगु दु । वय्कःयाकथं देवस्थलया वास्तु व लोकं छ्यलीगु छेँया वास्तुइ आपालं अन्तर दु । गथे, बहाःबही, आगंछेँ व सतः, फल्चाया वास्तुशैलीया नं दार्शनिक आधार बिस्कं बिस्कं जुइ । देवस्थलया संरचनाय् सामान्यतया च्वय् गजू अले पौया क्वय् थीथी देवदेवी व देवकन्याया मूर्ति कियातःगु त्वानासिँ, लुखापिने सिंहया मूर्ति व च्वय् कलात्मक तोरण दइ गुगु मनू च्वनीगु छेँय् दइमखु । सहरय् स्वयेबलय् दक्व छेँ छगू लाइनय् मिले यानातःगु थें खनेदइ, तर सूक्ष्म रुपं स्वयेबलय् अन गनं देवस्थलया संरचना दुसा व मनूया छेँसिबें भचा पिने पिहांवइ । आस्थागत मान्यताकथं गुगु त्वाः वा बस्ती अनया मूल आराध्य द्यःया देगः वा संरचना मेमेगु सिबें तःजा जुइ, लोकं छ्यलीगु मेमेगु छेँ आराध्य द्यःप्रति श्रद्धा तयाः चीजाः यानाः दयेकी ।
थ्व हे सम्पन्नता व समृद्धिइ ल्वःवंकाः इलय् ब्यलय् पश्चिम खस राज्यया जुजु नेपाःगालय् दुहां वयाः लुटपाट यानाः लिहांवन । अथे हे, तिरुहुतपाखे नं आक्रमण नं जूगु खः । मेखे शंकाराचार्यं स्थानीय बौद्ध समुदायदुने शैव मत क्वचिंकेत थःगु हे कथंया ध्वंश यानावन । बंगालया सुल्तान समसुद्दिनं नेसं ४७० पाखे याःगु हमला दकलय् हिंस्रक व उत्पातपूर्ण धयातःगु दु । जुइफु, तःकः जूगु पिनेया आक्रमणं नेपालमण्डलदुनेया नगरी सभ्यताया आपालं सम्पदा क्षति जुल । जुइफु वया लिपा नं नेपालमण्डलया शासकं नगर व थनया नागरिकतय् सुरक्षा यायेत प्यखेरं ततःजाःगु पःखाः ग्वयेकल । अले रणनीतिक महत्वपूर्ण केन्द्रय् क्वाथ (किल्ला) धस्वाकाः अन पहराया लागि क्वाथ नायः तयेगु व्यवस्था यात । सुरक्षाया निंतिं दक्वथासय् लुखा दयेकेबिल । निश्चित इलय् जक लुखा चायेकेगु यात । देवशमशेरं न्ह्याकूगु तोप न्यायेगु प्रचलनकथं चान्हनसिया तोप मन्यायेकूतले नगरया उगु लुखा तिना हे तइगु प्रचलन लिपातक दुगु खः । राणाकालय् बेलायती आवासीय प्रतिनिधिया रुपय् वःम्ह ओल्डफिल्डं तकं उज्वःगु नगर प्रवेशद्वार खंगु खः । महत्वपूर्ण खँ, उपिं मध्ये जात्रा पर्व व द्यःपिनि रथयात्रा यायेत बिस्कं लुखा दइसा इहिपा वा भिंगु ज्या यायेत बिस्कंगु अले सिथं यंकेत बिस्कं लुखा छ्यलीगु खः ।
थ्व सन्दर्भय् जर्मन विद्वानपिं बर्नाड क्वयलभर व नील गुस्टचावं मंकाःकथं याःगु अध्ययनं नं उपत्यकाया नगरीय सभ्यताया विशेषता कथं थन धार्मिक व दैविक संस्कार व मनूया सामाजिक व्यवहार यायेत बिस्कं बिस्कं थाय् दुगु अले व हे कथं द्यः व मनू अले जीवित व सीम्हेसिया लागि दिपतक वनेगु लँ तकं बिस्कं बिस्कं क्वछिनातइगु खँ लुइकूगु खः ।
उकिं, भारतीय वास्तुकलाविद् विद्वान् पर्सी ब्राउनं नेपालमण्डलदुनेया नगरीय वास्तुकलाया प्रशंसा यानाः धयादीगु दु, ‘थनया देगः व मनूतय् छेँ बांलाःगु व व्यावहारिक कलाया सम्पन्नताया चिं खः । थुकिं प्रष्ट जुइ, थनया बासिन्दातय्के न्हापांनिसें हे बांलाःगु सौन्दर्यचेत दु ।’
गुबलेनिसें गोर्खाली शासक उपत्यकाय् दुहांवल अले सन् १८१६ य् ब्रिटिस इन्डियानाप सुगौलीसन्धि जुइधुंकाः येँय् बेलायती आवासीय प्रतिनिधि स्थायी रुपं च्वन । उबलेनिसें हे बेलायतीनाप भ्यले पुनेगु अप्वल । शासकतय्के पाश्चात्य जीवनशैली, सोच व संस्कारनाप सत्तिगु व उमि नक्कल यायेगु प्रवृत्ति नं अप्वल । शासकया नयेगु–पुनेगु निसें आवास निर्माणय् तकं उमि प्रभाव लात । बेलायती वास्तुकलाया अन्धनक्कल जुल । नेपाःया थःगु हे मौलिक वास्तुकला, संस्कृति, सम्पदाप्रति शासकतय्के छुं भचा हे गौरवया भावना मतल । उपत्यकाया वास्तुकलाया पारखी डा. मेरी सेपहर्ड ससरयाकथं, “गथे नेपालमण्डलया राजनीतिइ ईस्वी ३०० निसें १७६९ तकया निरन्तरता त्वाःतल उकथं हे सांस्कृतिक व सम्पदा संरक्षणय् नं १७६९ लिपा व झ्वः त्वाःदल ।”
भीमसेन थापां दयेकूगु बागदरबार उकिया न्हापांगु दसु खः । अनंलिपा जंगबहादुरया थापाथली दरबार, रणोद्दीप शाहया नारायणहिति दरबार, वीरशमशेरया फोहरा दरबार, सेतो दरबार, लालदरबार अले चन्द्रशमशेरं दयेकूगु सिंहदरबार । जुद्धशमशेरया जावलाखेल दरबार, मानभवन, मीनभवन, शान्तभवन, बबर महल, सिंह महल, केशर महल, बहादुर भवन आदि आदि । वास्तवय् उगु ई नेपाली मौलिक वास्तुकलाविरुद्ध पाश्चात्य शैलीया खुला अतिक्रमणया ई जुल । शासकतय्सं थःत छिं थें पाश्चात्य शैलीया महल जक दयेकूगु मखु, नेपाःया मौलिक अले अन्तर्राष्ट्रिय जगतं प्रशंसा यानातःगु मौलिक सम्पदा, वास्तु, स्मारक, नगरीय सौन्दर्यया संरक्षण व व्यवस्थापनय् नं गुगुं च्यूता मप्वंकल । छुं दशकदुने हे उपत्यकाया नगरीय सौन्दर्य लथालिंग जुल । नेपाःया मौलिक म्हसीका बीगु नगरीय सम्पदाय् अतिक्रमण जुया तुं च्वन । उगु हे ई जःखः उपत्यका थ्यंम्ह ओल्डफिल्डं च्वःगु दु, “उपत्यकाय् गनं नं धःया निकासया व्यवस्था मदु, लँया निखें फोहोरद्वँ व छेँक्वं हे फोहोर न्ह्यानाच्वंगु खनेदु ।” अथे हे सन् १८८९ जनवरीनिसें मार्चतक उपत्यकाय् च्वनावंम्ह फ्रान्सेली इतिहासकार सिल्भां लेभीं थःगु लुमन्तिइ उबलेया वातावरणयात कयाः च्वःगु दु, “येँय् मिखा चायेकेवं न्हाय्प्वाः तीमाः । नाः बाः वनीगु सहर, हरेक चुकय् नाः मुनाच्वंगु । फोहर लँय् हे बाःवनीगु व अन हे खरानी द्वँय् नवःगु साः ।”
राणात सत्ताच्यूत जुल, तर व उत्कृष्ट नगरीय वास्तुकला जुन झीगु राष्ट्रिय पहिचान व गर्वकथं धस्वानाच्वंगु खः, वप्रति उदासीनताया मनोवृत्ति महिल । विशेषतः जुजु महेन्द्रं रैथानेयात अल्पमतय् लाकेगु रणनीतिकथं उपत्यकाय् आन्तरिक आप्रवासनयात बः ब्यूगु जक मखसे सम्पदा व संस्कृतिया केन्द्रयात सिमेन्ट व कंक्रिटया कुरुप भौतिक संरचनाय् रुपान्तरण यायेत तिबः बिल । उकी भ्रष्ट स्थानीय एकाइया अविवेकीपन व गतिछाडा चरित्रं थप मलजल यात ।
आः न्ह्यसः दनी, पुर्खां दयेकावंगु उगु अनुपम सांस्कृतिक सम्पदा, कलाकौशल, नगरी सभ्यताप्रति गौरव तायेकाः उकिया संरक्षणय् वनेगु कि आधुनिकता, स्मार्टसिटी, समृद्धि अले भ्युटावर निर्माणया भुत्ते अभियानय् तक्यनाः न्हापाया थेंजाःगु गल्ती यानातुं वनेगु ?
