– मल्ल के. सुन्दर

एक्काइसौं विश्व आदिवासी दिवस व न्हूगु संविधान च्वयेगु ज्याया लिपांगु तयारी लिसेलिसें जुयाच्वंगु दु, नेपालय् । स्वाभाविक रूपय् आः जारी जुइगु संविधानपाखें थःगु सरोकारया मुद्दातय्गु सम्बोधन गुकथं जुइत्यंगु दु धइगु बारे आदिवासीपिन्त आः तच्वःगु च्यूता व चिन्ता दु । राष्ट्र निर्माणय् शताब्दिऔंनिसें आदिवासीपिसं म्हितावयाच्वंगु भूमिका अले इलय्ब्यलय् जूगु ऐतिहासिक महत्वया शान्तिपूर्ण व सशस्त्र विद्रोह व आन्दोलनय् उमिसं ब्यूगु बलिदानीपूर्ण योगदानतय्गु संवैधानिक अभिलेख दुने अधिकारया रूपय् गुकथं आकलन याइ, स्वाभाविक उत्सुकता दु । 

वर्तमान नेपाःया प्रशासनिक इकाइ निर्माण जुसेंलि थ्यंमथ्यं निसःत्या दँया राजनीतिइ छगू क्रमभंगता खः, १२ बुँदे समझदारी । उगु दस्ताबेजं न्हापांखुसी नेपाली राजनीतिक वृत्तय् छुं न्हूगु खँया दिशाबोध यासें उद्घोष याःगु खः – नेपालय् सामाजिक, सांस्कृतिक, भाषिक, धार्मिक, क्षेत्रीय विविधता दु व थ्व विविधता दथुइ ऐतिहासिक विभेद व उत्पीडन राष्ट्रिय यथार्थ खः । थुकिया हे आधारय् राजनीतिक मार्गचित्र किउगु खः – वर्गीय, क्षेत्रीय, लैंगिक, भाषिक, धार्मिक, सांस्कृतिक उत्पीडन व एकात्मक व केन्द्रीकृत राज्यसत्ताया अन्त्य यासें राज्यया अग्रगामी पुनःसंरचना यायेगु । उकी विधि व मान्यताया रूपय् स्विकार याःगु खः – बहुमतीय अधिनायकत्वया विकल्पय् सहमतीय लोकतन्त्र ।

विस्तृत शान्ति सम्झौता व अन्तरिम संविधान उकिया हे लिच्वः खः । विभेदया अन्त्य द्वन्द्व समाधानया अनिवार्य सर्त खः । देसय् न्ह्याःगु शान्ति प्रक्रिया छगू तार्किक निष्कर्षय् थ्यनेमा व स्थायी शान्ति कायम जुइमा धइगु चाहनाय् थ्व उपाय सुझावकथं ब्यूगु खः । संविधानसभा व न्हूगु संविधान निर्माण थ्वहे प्रक्रियाया अंग खः – सकसिनं स्यूगु हे खँ खः । 

न्हापांला, आदिवासीत आः च्वनाच्वंगु संविधानयात थ्वहे पृष्ठभूमिइ दुवालेत स्वयाच्वंगु दु । लिसें, थीथी आन्दोलनया झ्वलय् आदिवासी समुदायलिसे राज्य पक्षपाखें प्वंकूगु प्रतिबद्धताकथं संवैधानिक अधिकार सुनिश्चितायात नं मालाच्वंगु दु । थ्व मध्ये नेपाल आदिवासी जनजाति महासंघ व आदिवासी जनजाति संयुक्त संघर्ष समितिलिसे २०६४ साउन २२ गते याःगु २० बुँदे सहमति व आदिवासी जनजाति संयुक्त संघर्ष समितिलिसे २०६९ जेठ ९ गते याःगु गुंगू बुँदे सहमति विशेष खः । थ्व बाहेक नेपाल राज्य पक्ष जुयाः अन्तर्राष्ट्रिय स्तरय् हस्ताक्षरित अन्तर्राष्ट्रिय श्रम संगठन अनुबन्ध– १६९ (२०६४ भदौ ५ खुनु नेपाःया संसद्पाखें अनुमोदन जुइधुंकाः नेपाल राज्यया कानुनसरह हैसियत दु) व नेपाःतकं प्रस्तावक दुगु आदिवासी अधिकारसम्बन्धी विश्व घोषणापत्रं (१३ सेप्टेम्बर २००७) निर्दिष्ट याःगु आधारभूत पक्षतय्गु सम्बोधनया न्ह्यसः नं दु । 

व्यक्ति, समूह, समुदाय जलवायु, प्रकृति, नश्ल, जैविक विकासक्रम आदिं छगुलिं मेगु पाः । तर, मेपिनिपाखें थः बिस्कं जुइत वा बिस्कं कथं म्वाये दइगुयात नैसर्गिक अधिकारया रूपय् व्याख्या यासें आदिवासी अधिकारसम्बन्धी विश्व घोषणापत्रं विशेषतः आदिवासीपिनिगु सामूहिक पहिचानया कानुनी संरक्षणया जोडदार पैरवी याःगु दु । वास्तवय् नेपाःलिसें मेमेथाय् नं आदिवासीपिनिगु मूलभूत अधिकार धइगु हे सामूहिक पहिचान व सामूहिक अधिकारया संवैधानिक प्रत्याभूति खः ।

थ्वहे सामूहिक पहिचानलिसे स्वाःगु पक्ष धयागु उमिगु मांभाय् छ्यलेगु अधिकार नं खः । अले,  प्रथाजन्य मान्यता व मौलिक सांस्कृतिक आस्थाया निरन्तरता । थन आदिवासीपिनिगु निंतिं धर्मनिरपेक्षतां थ्व हुनिं नं महत्व तइ । सामूहिक आधारय् सामूहिक जीवन निर्वाह याइगु थातथलो अर्थात ऐतिहासिक भूमिइ स्वामित्वया अधिकार हे उमिगु अस्तित्वया मूल आधार खः । स्वायत्तता, स्वशासन थुकिया व्यावहारिक प्रयोग खः । उकिं न्ह्याबलें ऐतिहासिक थातथलोय् अधिकार आदिवासीपिनिगु सन्दर्भय् प्रमुख रूपय् वइ । उकिं थ्व ऐतिहासिक भूमिइ दुगु प्राकृतिक स्रोतय् अग्राधिकार व आत्मनिर्णयया अधिकार आदिवासीपिनिगु अविभाज्य अधिकारया रूपय् अन्तर्राष्ट्रिय जगतं स्वीकारे याःगु खः । 

झीके प्रारम्भिक मस्यौदा दु, संविधानया । अन्तिम लेखन गुकथं जुइ स्वयेगु ल्यं हे दनि । तर, प्रारम्भिक मस्यौदायात दुवाला च्वनाबलय् आदिवासीपिनिगु अधिकार सुनिश्चितताया सन्दर्भय् थन न्ह्यथनागु गुगु नं प्रसंग व सिद्धान्तपाखें निर्देशित जूगु खनेमदु । प्रस्तावनां गुगु नं वाक्य व आसयपाखें नेपाःया राष्ट्रिय इतिहास दयेकेत आदिवासीपिसं ब्यूगु बलिदान, योगदानया अतिरिक्त अधिकार सुनिश्चितताया निंतिं याःगु आन्दोलन आदिया गुगुं  उच्चारण नं आवश्यक तायेकूगु मदु । आदिवासीपिनिगु निंतिं आधारभूत रूपय् सुनिश्चित जुइमाःगु सामूहिक अधिकार, ऐतिहासिक भूमिइ अधिकार, प्राकृतिक स्रोतय् अग्राधिकारया सम्बन्धय् संविधान पूर्णतः मौन दु । मातृभाषाया प्रयोगया सम्बन्धय् बन्देजात्मक प्रावधानं अंकुश तयेगु व भाषिक आयोग गठन थुज्वःगु जाली व्यवस्था याःगु दु । निर्वाचन पद्धतिलगायत राज्यया मेमेथाय् प्रतिनिधित्व यायेगु प्रावधानय् जनसंख्याया लिधंसाय् समानुपातिक समावेशी सुनिश्चितता मजूसा हाकनं नं पुलांगु शैलीया राज्यदुने वहिष्करवादी नीतियात प्रश्रय ब्यूगु दु । 

मानव अधिकारसम्बन्धी आधारभूत कानुनत, राजनीतिक व नागरिक अधिकारसम्बन्धी महासन्धि व आर्थिक, सामाजिक व सांस्कृतिक अधिकारसम्बन्धी महासन्धि, गुगु प्रत्येक लोकतान्त्रिक देय्या निंतिं राज्य सञ्चालनया बाध्यात्मक निर्देशक सिद्धान्त खः, थ्वहे महासन्धिपिनिगु साझा धारा १ पाखें सुनिश्चित याःगु प्रावधान खः, ‘फुक्क समुदाययात आत्मनिर्णयया अधिकार दइ’ । तर विडम्बना, लोकतान्त्रिक नेपालय् दयेकाच्वंगु न्हूगु संविधानअन्तर्गत छखे ‘नेपाली जनता सार्वभौमसम्पन्न’ दाबी याःगु दुसा मेखे, आत्मनिर्णयया अधिकार थुज्वःगु लोकतन्त्रया महत्वपूर्ण राजनीतिक अधिकारयात गनं, गुगुं सन्दर्भय् न्ह्यथनेगुतकं आवश्यक मतायेकू । 

म्हिगःतक संवैधानिक रूपय् नेपाःया सामाजिक संरचनाकथं मधेसी, दलित, मिसा अनि आदिवासी जनजाति समुदायगत ल्याखं पहिचान याःगु खः । अन्तरिम संविधानअन्तर्गत थ्वहे समुदायगत संरचनाकथं विशेषतः निर्वाचन पद्धतिइ समानुपातिक समावेशिता सुनिश्चित याःगु खः । तर, थुगुसी प्रारम्भिक मस्यौदां आदिवासी, आदिवासी जनजातिया न्हूगु सामाजिक संरचना धस्वाकाः वास्तविक आदिवासी जनजाति समुदायपिनिगु पहिचान व अस्तित्वयात संवैधानिक रूपय् हे तरलीकृत यायेगु मनसाय तःगु तकं खनेदत । 

प्रस्तावनां छखे समतामूलक समाज दयेकेगु परिकल्पना याःगु दुसा मेखे खस–आर्यया सन्दर्भय् ब्राह्मण, क्षत्री, संन्यासी, दशनामी आदि खः धकाः परिभाषित यासें अप्रत्यक्षतः थुगु संवैधानिक मस्यौदां मनुवादी सिद्धान्तकथं वर्ण व्यवस्थाय् विभाजित हिन्दु सामाजिक संरचनायात हे संवैधानिक हैसियत बीगु हास्यास्पद कुतः नं याःगु दु ।

सारसंक्षेपय् प्रारम्भिक मस्यौदा गुकथं नेपालय् शताब्दिऔंनिसें दमित दलित, मिसा, मधेसी, मुस्लिम, उत्पीडित वर्गपिनिगु हक, हित व अधिकार सुनिश्चित यायेगु सवालय् भतिचा नं संवेदनशील खनेमदु । थुकथं हे आदिवासीपिनिगु  दृष्टिकोणपाखें मस्यौदाया प्रावधानत न त अन्तर्राष्ट्रिय मान्यता, सिद्धान्त अनुकूल खनेदत, न राष्ट्रिय स्तरय् राज्यपाखें आदिवासीपिनिलिसे थीथी इलय् प्वंकूगु प्रतिबद्धताया इमानदारीपूर्वक पालना याःगु हे खनेदत । 

यदि, थ्व पक्षतय्गु आदिवासीपिनिगु हक, अधिकारया कोणपाखें गुगु परिमार्जन, परिवर्तन, संशोधन मयात धाःसा अःपुगु थुइके फुगु खः – न्हूगु संविधानया नां छुनाय् आदिवासीपिं भतिचा नं लालायित जुइगु अवस्था दइमखु । बरु अपेक्षा खः, शान्ति प्रक्रिया व द्वन्द्व समाधानया छगू महत्वपूर्ण ब्वया कथं जुयाच्वंगु थुगु राजनीतिक कुतः – न्हूगु संविधानया जारी लिसेलिसें देसय् हाकनं मेगु विग्रह व आक्रोशया वीजारोपण मजुइमा । विश्व आदिवासी दिवसया लसताय् भिंतुना ।